Hãy giữ thương hiệu “thành phố cảng Sài Gòn”

Hiện tại, nước ta có 5 thành phố được xem là “thành phố cảng”, đó là TP.HCM, Vũng Tàu, Quy Nhơn, Đà Nẵng và Hải Phòng. “Thành phố cảng” là những đô thị mà yếu tố “cảng” không những từng là lịch sử hình thành mà còn là động lực cho sự phát triển của đô thị ấy, trở thành khái niệm chứa đựng giá trị lịch sử (tuổi thọ và vị thế trong nền kinh tế cũng như hệ thống hàng hải quốc tế).

Trong số 5 “thành phố cảng” ấy, mỗi thành phố có những đặc thù riêng nhưng “thành phố cảng Sài Gòn” phải được xem là sớm nhất theo khái niệm thành phố hiện đại với những tiêu chí phổ quát của thế giới.

Trước khi Pháp đánh chiếm nước ta, đã có một cảng Sài Gòn của triều Nguyễn trên mảnh đất Nam bộ mà người Việt đã “cắm dùi” hai thế kỷ và có thể còn kế thừa truyền thống sông nước vốn rất thạo của người Chăm - chủ nhân sớm hơn khai thác mảnh đất này. Do là vựa lúa của người Việt trên châu thổ sông Mê Kông nên tạo ra tiềm lực xuất khẩu gạo cũng như kỹ thuật đóng tàu của triều Nguyễn (có tiếp cận với công nghệ đóng tàu của phương Tây), đã là nền tảng cho sự phát triển của cảng Sài Gòn trong vai trò giao thương trong khu vực, có đóng góp của Hoa kiều và Ấn kiều.

Trong năm 1861, cảng Sài Gòn đã đón 251 chuyến tàu với tổng trọng tải 81.595 tấn, số tàu rời bến là 860 chuyến với tổng trọng tải là 2.104.433 tấn. Đến năm 1930 thì trong hệ thống cảng của nước Pháp và ở các thuộc địa, cảng Sài Gòn xếp thứ 8 (sau cảng Rouen, Marseille, Le Havre, Dunkerque, Bordeaux, Nantes và Caen). Báo chí đương thời đã nhận định: “Nam kỳ và cảng Sài Gòn không những là một vị trí quân sự và chính trị rất quan trọng, mà còn có thể trở thành kho chứa hàng ở vùng Viễn Đông, tâm điểm giao thương các khu vực xa xôi đổ vào và từ đó tỏa đi khắp nơi”.

Kể từ khi đổi mới (tháng 12/1986) và nhất là hội nhập ngày càng sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, cảng Sài Gòn cũng như các cảng cũ và mới xây đều phát triển. Sự phát triển của khoa học - công nghệ liên quan đến hàng hải và logistics đã làm thay đổi khá căn bản bộ mặt của các cảng biển, không gian phải mở rộng gần biển hơn, xa trung tâm thành phố hơn. Tuy nhiên, du lịch và văn hóa phát triển lại đòi hỏi phải khai thác tối đa những di sản vật thể và phi vật thể về giá trị một “thành phố cảng”. Mà trung tâm mang tính tiêu biểu của “thành phố cảng Sài Gòn” chính là không gian từ quận 4 qua quận 1 gắn với Nhà Rồng, cột cờ Thủ Ngữ, Bến Bạch Đằng.

Cho dù cảng Sài Gòn ngày nay vươn ra xa và chiếm lĩnh những không gian rộng lớn cũng như trang thiết bị, kho hàng hiện đại hơn rất nhiều, nhưng thiếu vắng cảnh thuyền bè tấp nập, trên bến dưới thuyền, đặc biệt là những phương tiện gắn với du lịch thì hình ảnh hay thương hiệu “thành phố cảng Sài Gòn” với bề dày hơn một thế kỷ rưỡi sẽ phai nhạt và có khi không còn nữa.

Và hệ trọng hơn là sông Sài Gòn chảy theo chiều dài thành phố cũng có nguy cơ bị đứt đoạn nếu không quan tâm đến độ tĩnh không của những cây cầu đã và sẽ xây. Và nếu vậy thì sẽ là khai tử không gian lõi cũng như danh vị “thành phố cảng Sài Gòn”. Hình ảnh những con tàu, nhất là tàu du lịch, một phương tiện mà thế giới đang phát triển mạnh mẽ lừng lững cập bến ngay trung tâm, tiếp cận rất gần các thiết chế chính trị - văn hóa - kinh tế của thành phố thì hình ảnh và thương hiệu của TP.HCM sẽ thể hiện được đẳng cấp, giá trị của một “thành phố cảng”.

Do vậy, muốn bảo vệ danh xưng hay thương hiệu “thành phố cảng Sài Gòn” thì trước tiên phải bảo vệ chính cái lõi của cảng Sài Gòn trong lịch sử và con sông Sài Gòn dẫn tàu bè vào trung tâm thành phố, cũng có nghĩa là không có chướng ngại nào trên dòng sông ấy.

TP.HCM ít quan tâm và ý thức mình là thành phố cảng trong khi năng lực cảng biển vẫn phát triển nhưng khuất xa trong đời sống văn hóa của khu trung tâm. Người ta đến thành phố này chỉ nhận thấy sự thay đổi chóng mặt do thị trường bất động sản đem lại, quy mô hoành tráng nhưng cũng ngày một ngột ngạt. Dấu hiệu dễ nhận biết và nhắc Sài Gòn là một “thành phố biển” mỗi khi triều cường và mưa lớn làm ngập đường phố, tắc nghẽn giao thông.

Tôi đến Bangkok, thật bất ngờ thấy có bảo tàng ốc biển tầm cỡ thế giới. Nhưng ở Việt Nam, một quốc gia có hơn 3.000km bờ biển, có tỷ lệ bờ biển so với diện tích lãnh thổ vào loại lớn của thế giới, có bè mảng bằng tre đã được thế giới công nhận đủ khả năng vượt qua Thái Bình Dương, sang tận châu Mỹ ở những thế kỷ xa xưa mà chưa thấy ở đâu, nhất là ở Sài Gòn, một bảo tàng về các phương tiện đi biển và năng lực đi biển của người Việt Nam.

Thành phố Liverpool của nước Anh là một địa danh mà nhiều người Việt biết tới trước hết là có đội bóng đá đá hay nhất thế giới. Nhưng Liverpool trước hết nổi tiếng là một thành phố cảng biển và đóng tàu. Những di sản vật thể và phi vật thể của thành phố cảng này đã được UNESCO công nhận vào năm 2004. Nó đã mang lại cho Liverpool sự thu hút mạnh mẽ về du lịch, nhưng những nhà quản lý và giới thương gia bất động sản xem đây là cơ hội để phát triển thành phố theo hướng tăng hạ tầng và tiện nghi.

Năm 2012, UNESCO cảnh báo về việc xây dựng quá nhiều căn hộ và một công trình thể thao quá lớn tại lõi của di sản Liverpool. Lời cảnh báo không có tác dụng khiến danh hiệu “di sản” của Liverpool bị UNESCO bãi bỏ ngày 21/7/2021. Cũng trong năm 2021, UNESCO tước bỏ danh hiệu “di sản văn hóa” đối với thung lũng Dresden Elbe của Đức chỉ vì một cây cầu bắc qua sông Elbe có quy mô và kết cấu không phù hợp với cảnh quan và giá trị của dòng sông, ảnh hưởng đến toàn bộ không gian di sản.

“Thành phố cảng Sài Gòn” chưa có danh hiệu nào về di sản nhưng mọi người đã thấy những di sản thực sự mà chúng ta có đã bị mai một trong “cuộc đấu” không cân sức giữa bảo tồn và phát triển. Bài học để mất công xưởng Ba Son và có thể còn liên quan đến những cây cầu với độ thông thủy rất thấp sẽ chặn đứng những con tàu đi sâu vào thành phố như biểu trưng sống động và đầy “nhớ nhung” về một “thành phố cảng” đang dễ bị phai mờ và có thể mất hẳn, cho dù công nghệ cảng và logistics có hiện đại đến đâu ở những nơi xa dù vẫn trong không gian hành chính của TP.HCM.

Lễ hội Sông nước TP.HCM lần thứ nhất hoành tráng tái hiện nếp sống cộng đồng cư dân Sài Gòn - Chợ Lớn - Gia Định qua các thời kỳ được tổ chức mới đây với điểm nhấn là chương trình nghệ thuật Dòng sông kể chuyện tại cảng Sài Gòn - cảng hành khách tàu biển mà tôi may mắn được chứng kiến phải chăng là dấu hiệu khởi động cho một “thành phố cảng Sài Gòn” sống dậy trong lòng TP.HCM đang không ngừng đổi mới…