Từ ngữ báo chí: Phải thuần Việt và đúng chính tả

Không thống nhất cách viết

Hiện, có khá nhiều tên tỉnh, thành, tên các dân tộc, tên cơ quan… mỗi tờ báo hay tạp chí (sau đây gọi chung là báo) viết một cách. Ví dụ: Thành phố Buôn Ma Thuột (đúng phải là Buôn Ma Thuôt - không có dấu nặng) có báo viết Buôn Mê Thuột, có báo viết Ban Ma Thuột. Tỉnh Đắk Lắk (đúng phải là Dăk Lăk) nhưng có báo viết Đắc Lắc, có báo viết Dắk Lắc, Đắc Lắk.

Có những “lỗi chính tả” không thể chấp nhận, đó là viết sai tên cơ quan, đơn vị. Ví dụ: Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Giáo dục và Đào tạo thì bỏ chữ “và” hay thay chữ “và” bằng dấu ngang (-). Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch thì thay dấu phẩy (,) và chữ “và” bằng dấu (-), Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn thì bỏ chữ “và”, chữ Phát không viết hoa, hoặc viết “một lèo”: Bộ Văn hoá Thể thao Du lịch, Bộ Nông nghiệp phát triển nông thôn. Tên các bộ luật cũng chỉ viết hoa chữ đầu, như Bộ luật dân sư (đúng phải là Bộ Luật Dân sự), Luật đất đai (Luật Đất đai).

Tên doanh nghiệp như Công ty Bất động sản Quảng Tín, Công ty Kinh doanh, Đầu tư, Dịch vụ Hoa Lan… “Đầu tư” là lĩnh vực kinh doanh gắn với tên doanh nghiệp phải viết hoa thì lại viết thường.

Từ sai nghĩa

Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Tiếng ta còn thiếu, nên nhiều lúc phải mượn tiếng nước khác, nhất là tiếng Trung Quốc. Nhưng phải có chừng có mực. Tiếng nào ta sẵn có thì dùng tiếng ta. Có nhiều người có bệnh “dùng chữ Hán”, những tiếng ta sẵn có không dùng mà dùng chữ Hán cho bằng được. Thí dụ: Ba tháng không nói ba tháng mà nói “tam cá nguyệt”.

Trong khá nhiều từ Hán, do không hiểu nghĩa nên có nhiều người, nhiều báo dùng sai.

Xin dẫn ra ba từ “điển hình dùng sai”:

Dự án (danh từ, nghĩa là bản dự thảo một văn kiện về luật pháp hay về một kế hoạch cụ thể nào đó) được dùng rất phổ biến hiện nay nhưng trong nhiều trường hợp lại sai nghĩa. Ví dụ: “Sân bay Nha Trang sau 8 năm bị xẻ làm dự án”. Sân bay thì làm sao thay con người để “dự thảo”? “Dự án phim Mùa nước nổi là một tác phẩm điện ảnh kinh điển”. Mùa nước nổi ra mắt từ năm 1986 thì không thể là “dự án”! Hầu hết nhà máy, xí nghiệp của tư bản nước ngoài đầu tư làm ăn ở Việt Nam từ mấy chục năm trước đến nay đều gọi là “dự án”.

Cứu cánh (danh từ, nghĩa là mục đích cuối cùng) nhưng không ít báo, nhất là báo nói, báo hình dùng chữ “cứu cánh” theo nghĩa giải pháp hoặc lối thoát, cứu giúp: “Cầu thủ X. xuất hiện trên sân cỏ như một cứu cánh cho đội bóng”, “Chính sách Y. là một cứu cánh cho nền kinh tế” (Theo Liêu Hân trong bài Lai rai chữ nghĩa: “Cứu cánh” và “tang thương” - Báo Quảng Nam).

Vấn nạn (động từ, nghĩa là hỏi vặn, như “Vấn nạn điều nghi ngờ”) nhưng nhiều phóng viên hiểu vấn nạn là “vấn đề khó khăn” đang phải đối phó, nên viết “Thành phố M. loay hoay giải quyết vấn nạn dạy và học thêm”, hay “Tham nhũng đã trở thành vấn nạn của đất nước”, hoặc “ Bất nhẫn vấn nạn kiếm view, trục lợi từ những đám tang”…

Lâu nay có một từ Hán - Việt khá phổ biến là từ “tặc” (động từ) kết hợp với một số danh từ như tôm (tôm tặc), vàng (vàng tặc), cà phê (cà phê tặc) để chỉ những tên ăn trộm. Cách dùng này sai về ngữ nghĩa: Tặc là ăn cướp, đạo là ăn trộm. Thay vì dùng từ Hán - Việt, nên dùng chữ thuần Việt là “trộm” (trộm tôm, trộm vàng, trộm cà phê). Đặc biệt từ “đinh tặc” đang được nhiều báo dùng với nghĩa chỉ bọn rải đinh trên đường làm thủng lốp xe để vá hay thay với giá “cắt cổ”, trong khi “đinh tặc” có nghĩa là bọn ăn cướp đinh.

Không thể kể hết nhiều từ Hán - Việt hiểu sai nên viết sai, như “thăm quan” thay cho “tham quan” (đi chơi ngắm cảnh), chấp bút viết thành “chắp bút”, lặp lại viết thành “lập lại”, trùng lặp viết thành “trùng lắp”, hằng ngày viết thành “hàng ngày”, thập niên viết thành “thập kỷ”, điểm yếu thành “yếu điểm”, đi đường viết thành “tham gia giao thông”,...

Tiếng Tây trong tiếng ta

Ngoài tiếng Hán như kể trên, tiếng Việt “vay mượn” nhiều nhất là tiếng Pháp và tiếng Anh. Ví dụ, có báo viết: “Tôi tin rằng, dù chúng ta đang ở thời kỳ VUCA nhưng doanh nghiệp vẫn là một động lực kinh tế quan trọng của đất nước”. VUCA là viết tắt của cụm từ tiếng Anh đề cập đến sự hỗn loạn của thế giới ngày nay, với bốn khái niệm Volatility (biến động), Uncertainty (không chắc chắn), Complexity (phức tạp), Ambiguity (mơ hồ), nhưng viết tắt như thế mà không chú thích thì hầu hết người đọc không hiểu. Hay có báo dùng chữ “admin” thay cho quản trị viên, có bài thơ dùng “sorry” (xin lỗi).

Có một hiện tượng không thể không nói đến, đó là hiện nay trên báo chí có “phong trào học tập” cách viết của các nước phương Tây xa lạ với ngữ pháp tiếng Việt, như dùng dấu gạch chéo (/), ví dụ “Một trong những nơi làm việc tốt nhất trong ngành đầu tư/kiểm toán/kế toán”, hay “Đọc báo/truyện bằng tiếng Anh, nghe nhạc/xem phim tiếng Anh” thay cho dấu phẩy(,)…

Thừa chữ, sai số, sai dấu

Có 6 chữ dùng thừa khá phổ biến, đó là “ngoài ra”, “sản phẩm”, “trong thực tế”, “hoạt động”, “cho mình”, “của mình”, “câu chuyện”, “các”. Ví dụ: “Sản phẩm áo thun ấy khá tốt”. Áo thun đã là sản phẩm, thêm chữ “sản phẩm” đầu câu là thừa. “Trong thực tế, khi xem xét các cuộc trò chuyện tại những buổi hẹn hò…”. “Khi xem xét…” đã đủ ý, không cần phải “trong thực tế”. “Hoạt động khai thác cát trái phép”. Khai thác là động từ, thêm động từ “hoạt động” làm câu rườm rà. “Tôi đưa cánh tay của mình lên cao”. Tôi là chủ thể thì cần gì “của mình” nữa. “Các tín đồ mua sắm đang cố tìm kiếm cho mình những món đồ ưng ý”. “Các tín đồ mua sắm” là chủ thể, thêm “cho mình” vừa thừa vừa lủng củng. “Trong tình hình khó khăn, các doanh nghiệp phải tái cơ cấu sản xuất, kinh doanh”. Doanh nghiệp đã là số nhiều, cũng như công nhân hay nhân dân là số nhiều, thêm “các” vào là thừa, làm câu văn lủng củng.

Một cách viết mà khi cần lắm trong kế toán người ta mới dùng, đó là thêm số 0 trước ngày 1 đến ngày 9, trước tháng 1 đến tháng 9, vậy mà không ít báo “vô tư” viết “Quốc khánh 02/09”, “Lễ hội Sông nước TP. Hồ Chí Minh kết thúc ngày 09 tháng 05/2024”. Đúng là vừa “học đòi”, vừa “thừa giấy vẽ voi”!

Dùng từ ngữ sai nghĩa lâu ngày thành quen, nhưng phải là những từ ngữ gần sát đúng tiếng Việt hay Hán - Việt, để đừng đến mức như nhà ngôn ngữ học người Pháp Charles Bally viết: “Ngôn ngữ ngày mai được chuẩn bị trong một loạt những cái sai của ngôn ngữ ngày hôm nay”, có nghĩa là cái sai hiện nay nếu không chấn chỉnh kịp thời sẽ trở thành đúng trong tương lai.