“Lá chắn” bảo vệ động lực đổi mới sáng tạo

Thương hiệu Việt trước làn sóng xâm phạm

Thực tế cho thấy khoảng cách về năng lực khai thác tài sản vô hình của DN Việt vẫn còn rất lớn. Theo PwC Việt Nam, năm 2023, tài sản vô hình chiếm trung bình 53% giá trị DN toàn cầu, trong khi tại Việt Nam mới đạt 26%. Dù đã có hơn 700.000 nhãn hiệu được bảo hộ, mỗi năm vẫn xảy ra hàng nghìn vụ xâm phạm, riêng năm 2024 đã ghi nhận hơn 2.000 vụ với giá trị hàng hóa vi phạm lên tới hàng trăm tỷ đồng.

Chỉ trong sáu tháng đầu năm 2025, lực lượng chức năng đã xử lý hơn 3.270 vụ vi phạm hành chính liên quan hàng giả và xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ. Đáng chú ý, trong tháng cao điểm từ ngày 15/5 đến 15/6, hơn 1.631 vụ bị phát hiện, trị giá hàng hóa tạm giữ lên đến hàng nghìn tỷ đồng. Những con số này phản ánh mức độ nghiêm trọng và dai dẳng của vấn nạn xâm phạm thương hiệu tại Việt Nam.

Không chỉ DN nhỏ và vừa chịu thiệt hại, nhiều thương hiệu lớn như Nhựa Bình Minh hay Cà phê Trung Nguyên cũng bị làm giả bao bì, nhãn hiệu và chiến lược tiếp thị. Hậu quả là thị trường bị méo mó khi người tiêu dùng hoang mang, DN chân chính mất thị phần, còn môi trường kinh doanh rơi vào vòng xoáy cạnh tranh dựa trên bắt chước thay vì sáng tạo.

Chia sẻ tại Diễn đàn “Hoàn thiện chính sách tài sản trí tuệ - Động lực cho doanh nghiệp đổi mới sáng tạo” do Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp phối hợp với Công ty Luật TAT Law Firm và Tạp chí Sở hữu trí tuệ và Sáng tạo tổ chức chiều ngày 26/8, ông Võ Tân Thành - Phó Chủ tịch VCCI nhấn mạnh: “Việt Nam đã đi qua giai đoạn tăng trưởng dựa vào tài nguyên và lao động giá rẻ. Con đường phía trước phải dựa trên đổi mới sáng tạo, còn thể chế bảo hộ sở hữu trí tuệ là nền móng cần được ưu tiên hoàn thiện”.

Trong không gian số, rủi ro càng gia tăng. Ông Trần Ngọc Liêm - Giám đốc VCCI TP.HCM cảnh báo rằng sự bùng nổ của mạng xã hội, thương mại điện tử và nền tảng chia sẻ tệp khiến hành vi xâm phạm diễn ra dễ dàng hơn bao giờ hết. Luật Sở hữu trí tuệ đã có bước tiến nhưng vẫn chưa theo kịp tốc độ phát triển của công nghệ mới như AI hay blockchain.

Khoảng trống pháp lý và bài học quốc tế

Theo TS. Nguyễn Thái Cường (Trường Đại học Luật TP.HCM), nguyên nhân cốt lõi khiến tình trạng nhái thương hiệu phổ biến là cơ chế xử lý chưa đủ sức răn đe và chưa kịp thời. Chế tài hành chính tuy đã được điều chỉnh tăng nhưng vẫn thấp so với lợi ích bất chính mà bên vi phạm thu được. Các vụ kiện dân sự lại kéo dài, tốn kém, còn biện pháp khẩn cấp tạm thời hiếm khi được áp dụng dù thiệt hại xảy ra tức thì.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm nhấn mạnh sự cần thiết phải lập Tòa chuyên trách sở hữu trí tuệ với thẩm phán được đào tạo chuyên sâu, mở rộng cơ chế giám định độc lập, xây dựng chuẩn mực định giá thiệt hại thương hiệu và tăng cường giám sát thực thi. Ông cho rằng: “Khi quyền lợi của DN được bảo vệ bằng cơ chế chuyên môn hóa và minh bạch, niềm tin vào pháp luật mới được khôi phục”.

Ở bình diện chính sách, TS. Nguyễn Văn Hội - Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương đề nghị sửa đổi đồng bộ Luật Sở hữu trí tuệ theo hướng thúc đẩy tạo lập tài sản trí tuệ, tăng cường đăng ký bảo hộ trong và ngoài nước, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý và khai thác. Ông cũng nhấn mạnh cần bổ sung quy định trong Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, bảo đảm an toàn tài sản trí tuệ khi sử dụng sản phẩm, dịch vụ.

Bài học quốc tế mang lại nhiều gợi mở: Mỹ chú trọng tính răn đe với cơ chế bồi thường trừng phạt, Liên minh châu Âu đề cao lệnh tạm thời nhằm loại bỏ hàng giả ngay khi phát hiện, Nhật Bản lấp khoảng trống pháp lý bằng Luật Phòng chống cạnh tranh không lành mạnh. Dựa vào ba mô hình được áp dụng tại các nước phát triển này cho thấy, chính sách chống đạo nhái không thể chỉ dừng ở khung pháp luật sở hữu trí tuệ, mà phải được đặt trong bức tranh rộng hơn của chính sách cạnh tranh công bằng.

Từ các kinh nghiệm này, các chuyên gia cho rằng Việt Nam cần xây dựng sự liên thông giữa Luật Sở hữu trí tuệ và Luật Cạnh tranh, nghiên cứu áp dụng cơ chế bồi thường trừng phạt để chặn tâm lý “nộp phạt rồi vi phạm tiếp”, và trao thêm thẩm quyền cho tòa án trong việc áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời. Đây sẽ là ba trụ cột giúp khắc phục tình trạng chồng chéo, tăng sức răn đe và bảo vệ DN kịp thời.

Củng cố “lá chắn” sở hữu trí tuệ

Một bước ngoặt thể chế quan trọng là sự ra đời của các Tòa chuyên trách sở hữu trí tuệ theo Nghị quyết 81/2025/UBTVQH15. Luật sư Mai Thị Thảo cho rằng việc thiết lập hai trung tâm xét xử tại Hà Nội và TP.HCM thể hiện quyết tâm nâng cao tính chuyên môn. Tuy nhiên, để cơ chế này thực sự hiệu quả, cần bảo đảm nguồn nhân lực chuyên sâu, quy trình minh bạch, và công khai các bản án nhằm tạo tiền lệ pháp lý rõ ràng.

Cùng với đó, sự phối hợp giữa Tòa chuyên trách, Cục Sở hữu trí tuệ, lực lượng Quản lý thị trường và cơ quan công an kinh tế phải được tăng cường. Sự đồng bộ này không chỉ giúp rút ngắn thời gian xử lý mà còn ngăn chặn kịp thời các hành vi vi phạm, tránh tình trạng DN phải chịu tổn thất kéo dài.

Ở cấp DN, sự chủ động là yếu tố quyết định. Thống kê cho thấy nhiều SMEs Việt Nam chưa coi đăng ký và bảo vệ nhãn hiệu là một phần trong chiến lược dài hạn. Không ít DN chỉ phản ứng khi xảy ra tranh chấp, thay vì chuẩn bị sẵn “hệ miễn dịch” pháp lý và công nghệ để tự vệ. Điều này cần thay đổi nếu DN muốn đủ sức cạnh tranh trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Việc ứng dụng blockchain và trí tuệ nhân tạo để theo dõi chuỗi cung ứng, xác thực sản phẩm và phát hiện vi phạm sớm là giải pháp nhiều chuyên gia khuyến nghị. Song song đó, Việt Nam cần phát triển cơ sở dữ liệu công khai về nhãn hiệu đã đăng ký, tích hợp với hệ thống WIPO, để DN, cơ quan quản lý và cả người tiêu dùng đều có thể tra cứu nhanh chóng.

Trong bức tranh hội nhập, các hiệp định CPTPP, EVFTA và RCEP đặt ra tiêu chuẩn bảo hộ cao, đồng thời mở ra cơ hội tiếp cận thị trường. Nếu nội luật hóa kịp thời, sở hữu trí tuệ có thể trở thành đòn bẩy giúp kinh tế số Việt Nam đạt mục tiêu 30% GDP vào năm 2030 như định hướng chính sách.

Trong nền kinh tế sáng tạo, sở hữu trí tuệ chính là "lá chắn" bảo vệ động lực đổi mới. Khi cơ chế pháp luật đủ mạnh, khi tòa án và cơ quan thực thi đủ chuyên môn, khi DN đủ chủ động với công nghệ và chiến lược bảo vệ thương hiệu, niềm tin vào thị trường sẽ được củng cố. Mỗi thương hiệu Việt được bảo vệ thành công không chỉ là lợi ích kinh tế, mà còn là biểu tượng danh dự và sức mạnh quốc gia.