Tết Nguyên đán là đặc trưng của văn hóa Việt cổ

Nên giữ hay bỏ Tết Nguyên đán?

Vì sao có quan điểm phải bỏ Tết Nguyên đán, chỉ mừng năm mới như ở phương Tây? Vì sao số đông lại phản bác quan điểm ấy?  

Tác giả bài viết này nằm trong số đông ấy nên chỉ đi sâu phân tích vì sao có Tết ta và nên gìn giữ truyền thống vô cùng tốt đẹp ấy như thế nào.

Đừng quên rằng cấu trúc văn hóa truyền thống của người Việt Nam là làng và tuyệt đại đa số dân nước ta từ xưa đến nay là nông dân. 

Tết Nguyên đán là khoảng thời gian nông dân được nghỉ ngơi trước khi bắt đầu một chu kỳ canh tác, gieo trồng mới. Trong khoảng thời gian đó, nông dân sẽ hưởng thụ thành quả lao động của mình, để lấy sức cho một vụ mùa mới. Bữa cơm ngày thường của nông dân luôn thiếu thốn. Cho nên, Tết Nguyên đán thì nhà phải được quét vôi mới, bàn thờ được lau sạch sẽ, trang trí cành đào, cành mai... nhiều món ngon như bánh chưng, thịt heo, bánh dày, dưa món, mứt... là ước mơ về sự đủ đầy trong cả năm. Đừng nên xem Tết Nguyên đán là một cái gì to tát lắm, mà hãy xem đó là những ngày "nông nhàn" của nông dân. Vì "tháng giêng là tháng ăn chơi, tháng hai cờ bạc, tháng ba rượu chè” chỉ là thiểu số, còn đa số nông dân luôn "trông trời, trông đất, trông mưa; trông mây, trông nắng, trông ngày, trông đêm" để tiếp tục mùa vụ mới. Thậm chí, trong các ngày "nông nhàn" là Tết Nguyên đán, một bộ phận nông dân còn buôn bán hoặc trở thành thợ thủ công để kiếm thêm thu nhập. Đó chính là nguồn gốc của các khu chợ chỉ họp vào ngày Tết như phiên chợ Thiều (Thanh Hóa), chợ đình Bích La (Quảng Trị), chợ Gia Lạc (Huế), chợ Gò (Bình Định)... 

Cũng phải thừa nhận, với sự phát triển kinh tế thị trường, đã xuất hiện một bộ phận giàu có trong xã hội. Với họ, ngày nào cũng có thể là ngày Tết vì thụ hưởng thường xuyên và quá đầy đủ vật chất lẫn tinh thần, nên mất đi cảm giác mong mỏi một cái Tết sung túc như mong mỏi của người làm nông. Đa số người dân Việt Nam với thu nhập còn ít ỏi vẫn luôn mong có một khoảng thời gian đủ đầy cả vật chất lẫn tinh thần. Đó chính là Tết Nguyên đán. Bởi vậy, việc đòi bỏ Tết Nguyên đán có thể được xem là ý kiến của một bộ phận nhỏ.

Tết Nguyên đán là đặc trưng văn hóa của người Việt cổ. Nếu dương lịch tính theo chu kỳ của mặt trời thì âm lịch lại tính theo chu kỳ của mặt trăng. Phương Tây có ngày 1 tháng 1, Việt Nam có ngày mùng 1 tháng giêng. Tại sao Việt Nam phải theo phương Tây? 

Trong dương lịch, ngày 1 tháng 1 là ngày năm mới (New Years Day) chỉ đơn giản là ngày đầu tiên của tháng 1 (January) - biểu trưng cho thần Janus, người được phác họa có hai đầu, một trông về phía trước, một trông về phía sau, biểu tượng cho sự chuyển giao giữa cái cũ và cái mới. Còn âm lịch chính là nông lịch. So với dương lịch, việc xác định năm mới từ mùng 1 tháng giêng của người Việt cổ hợp quy luật thiên nhiên hơn, vì lúc này cây cối nẩy mầm, khai hoa, mở đầu một chu kỳ sinh trưởng mới. 

Nguyên nghĩa của từ "Tết" chính là "tiết". Văn hóa Việt cổ - thuộc văn minh nông nghiệp lúa nước, do nhu cầu canh tác, đã phân chia thời gian trong một năm thành 24 tiết, ứng với mỗi tiết có một thời khắc "giao thời". Trong đó tiết quan trọng nhất là tiết khởi đầu của một chu kỳ canh tác, gieo trồng, tức là Tiết Nguyên đán, sau này được biết đến là Tết Nguyên đán. Nếu bỏ Tết Nguyên đán, tức sẽ bỏ nền văn minh lúa nước để chuyển sang nền văn minh lúa mì của phương Tây, liệu có được không?

Năm mới ở Trung Quốc bắt đầu bằng việc xua đuổi con "niên" (năm). Theo truyền thuyết, ngày xửa ngày xưa ở Trung Quốc có con thú dữ gọi là "niên", đầu có sừng, hết sức hung dữ. Con "niên" quanh năm suốt tháng sống dưới đáy biển, cứ vào đầu năm mới nó lại lên bờ để giết súc vật và hại người. Tuy nhiên, con vật này sợ tiếng ồn nên người Trung Quốc đã dùng pháo nổ để xua đuổi. Bởi vậy, những ngày đầu năm, trong tâm thức của người Trung Quốc xưa là nỗi sợ chứ không phải là mừng vụ mùa như người Việt cổ. 

Khổng Tử (511-479 TCN), nhà tư tưởng nổi tiếng người Trung Hoa đã viết trong sách Kinh lễ rằng: "Ta không biết Tết là gì, nghe đâu đó là tên của một ngày lễ hội lớn của bọn người Man, họ nhảy múa điên cuồng, uống rượu và ăn chơi vào những ngày đó”. 

Sách Giao Chỉ chí của Trung Quốc cũng có đoạn viết về Tết: "Bọn người Giao quận thường tập trung lại từng phường hội nhảy múa, hát ca, ăn uống, chơi bời trong nhiều ngày để mừng một mùa cấy trồng mới, không những chỉ có dân làm nông mà tất cả người nhà của quan lang, chúa động đều tham gia lễ hội này". 

Ngày đầu năm mới của người Trung Quốc là ngày xua đuổi con "niên" (năm) bằng tiếng pháo

Như vậy, Tết là đặc trưng của văn hóa Việt cổ. Nấu bánh chưng bánh dày, ăn trầu cau là nét độc đáo vào ngày Tết của người Việt cổ còn lưu giữ đến ngày nay. Bởi vậy, gần đây có quan điểm cho rằng phải bỏ Tết Nguyên đán, chỉ vui chơi vào ngày năm mới như phương Tây đã khiến cho dư luận phản ứng. Bởi vì về bản chất, Tết cổ truyền là bản sắc văn hóa của người Việt có từ cách đây mấy nghìn năm, từ thời dựng nước.

Trong bài Gộp Tết ta với giỗ tổ Hùng Vương: Tại sao không? (Báo Tuổi Trẻ Online ngày 20/1/2017), tác giả Phạm Mạnh Hà viết: "Xem xét mọi mặt, về tính dân tộc, về văn hóa, về thời tiết, về thời điểm... thì tất cả đều hội tụ đủ các yếu tố để lấy ngày giỗ tổ Hùng Vương làm ngày Tết đúng nghĩa cổ truyền của dân tộc ta, lại khắc phục được những nhược điểm của Tết âm lịch hiện nay". Tuy nhiên, cá nhân tôi cho rằng, giỗ tổ Hùng Vương chính là đỉnh cao tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt nên cần giữ gìn. Nhưng sau nghỉ Tết Nguyên đán thì người nông dân Việt Nam lại bắt đầu vào vụ mùa mới. Không thể đang làm việc cật lực lại phải nghỉ và ăn "Tết Hùng Vương" như tác giả Phạm Mạnh Hà viết. Giỗ tổ Hùng Vương diễn ra trong "thời tiết thanh minh nắng ấm, là thời điểm thay đổi thời tiết tích cực nhất trong năm" như tác giả Phạm Mạnh Hà viết cũng là thời điểm mùa vụ, tốt cho việc sinh trưởng của cây trồng, vật nuôi, nông dân Việt Nam có đức tính cần cù, chịu thương chịu khó, không thể rời cuốc cày để tham gia vui chơi giải trí trong thời gian này.

Nghỉ Tết mấy ngày là vừa?

Tết Nguyên đán không chỉ gói gọn trong ba ngày mà còn kéo dài đến mùng 10 tháng giêng. Dân gian gọi là "ba ngày Tết, bảy ngày Xuân". Chính tâm lý "trọng tình" đã hun đúc nên một cái Tết kéo dài nhưng rất hợp lý. Bởi trong những cái khổ của con người, như Đức Phật đã chỉ ra, là do "ái biệt ly khổ”. Nghĩa là thương nhớ, muốn gặp mặt, muốn đoàn tụ mà phải xa nhau nên khổ. Thử hỏi ai làm việc cực nhọc quanh năm suốt tháng, xa quê, xa gia đình, xa bạn bè, xa người yêu... lại không thích được có một khoảng thời gian dài để gặp lại, kể lể tâm sự những tháng ngày đã qua! 

Vậy khoảng thời gian phù hợp nhất là khi nào? Đó chính là Tết Nguyên đán. Lúc đó, người ở quê đang nghỉ ngơi sau vụ mùa nên người xa quê về cùng chung vui được. Giả sử nếu bỏ Tết Nguyên đán và chỉ nghỉ Tết Tây với thời gian một ngày thì người làm ăn xa quê làm sao có thể về kịp? Làm sao họ có thể duy trì truyền thống tốt đẹp "mùng một Tết cha, mùng hai Tết mẹ, mùng ba Tết thầy"? Bởi vậy, Tết Nguyên đán là sự đoàn viên. Nếu như nước ta mừng năm mới như ở phương Tây trong một ngày thì liệu có đủ thời gian cho sự đoàn viên không? 

Đón Tết ra sao để vừa vui vừa tiết kiệm và an toàn?

Lúc trước, do bị ảnh hưởng của văn hóa Trung Hoa, cứ Tết Nguyên đán đến là khắp mọi miền ở nước ta nhà nhà đốt pháo. Nhưng đốt pháo để xua con "niên" không phù hợp với Việt Nam vì nước ta không hiện tồn một truyền thuyết nào về con "niên" này.

Theo thói quen, việc một ít người dân đốt pháo vào các ngày Tết, nhưng đó là hành vi bị nghiêm cấm theo quy định của pháp luật. Nếu xét về góc độ văn hóa, việc đốt pháo vào những ngày đầu năm không phải là nét văn hóa của người Việt. Bởi vậy, là người Việt thì không nên đốt pháo vào ngày Tết. Bên cạnh đó, hành vi đốt pháo vừa lãng phí tiền của và cũng rất dễ xảy ra rủi ro về tính mạng và sức khỏe, rất dễ hỏa hoạn.

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh rất quan tâm đến việc đón Tết sao để vừa vui vẻ vừa tiết kiệm. 

Ngày 18/1/1960, lúc gần đến Tết Canh Tý, Chủ tịch Hồ Chí Minh có bài Mừng Tết Nguyên đán như thế nào? (Báo Nhân Dân số 2132) nêu những việc đáng chê, đáng khen trong việc ăn Tết, nhắc nhở cán bộ phải làm gương, hướng dẫn nhân dân ăn Tết vui vẻ, tiết kiệm. Người viết: "Nếu có bao nhiêu tiền bỏ ra mua sắm hết để đánh chén lu bù, thế là mừng Xuân một cách lạc hậu, thế là lãng phí, thế là không Xuân". Và Người kêu gọi: "Mừng Xuân, Xuân cả thế gian. Phải đâu lãng phí cỗ bàn mới Xuân".