Rousseau và nghệ thuật đào tạo con người

ĐỖ PHƯỚC TIẾN| 25/08/2008 00:09

Émile hay là về giáo dục (Émile ou de l’éducation)(1) là sự trộn lẫn giữa văn chương và triết luận. Như tiêu đề của nó đã chỉ ra, đó là một chuyên luận về giáo dục, hay đúng hơn là một chuyên luận về nghệ thuật hình thành con người.

Rousseau và nghệ thuật đào tạo con người

Émile hay là về giáo dục (Émile ou de l’éducation)(1) là sự trộn lẫn giữa văn chương và triết luận. Như tiêu đề của nó đã chỉ ra, đó là một chuyên luận về giáo dục, hay đúng hơn là một chuyên luận về nghệ thuật hình thành con người.

Tuy nhiên cũng có thể coi đó là một cuốn tiểu thuyết thuộc thể loại xã hội - sư phạm với nhân vật hư cấu là cậu bé Émile. Việc giáo dục Émile chỉ nhằm mục đích đào tạo một con người tự do, có khả năng tự bảo vệ chống lại sự gò ép khiên cưỡng. Mà muốn đào tạo một con người tự do thì chỉ có một cách duy nhất là đối xử với họ như một sinh thể tự do, tôn trọng tự do của họ.

Chính ở chỗ này nảy sinh một sai lầm nghiêm trọng trong cách hiểu tác phẩm, tuy rằng Rousseau đã cẩn thận phân biệt rõ việc tôn trọng các nhu cầu tự nhiên của một đứa trẻ (và tự do là nhu cầu đầu tiên trong các nhu cầu đó) với việc thỏa mãn các ham muốn, các ý thích thất thường của đứa trẻ đó. Sự khác nhau đó chỉ là một ranh giới mỏng manh mà không phải người lớn nào cũng phân biệt được.

Trong lời nói đầu của tác phẩm, Rousseau tự nhận rằng tập sách gồm những suy tư và quan sát không thứ tự và hầu như không mạch lạc, được khởi thảo để chiều lòng một bà mẹ hiền biết suy nghĩ và đã cân nhắc rất lâu việc công bố nó. Và ông giải thích lý do cuốn sách ra đời như sau: “Mặc dù đã có bao nhiêu sách vở, như người ta nói, chỉ nhằm mỗi mục tiêu là công ích, song lợi ích đầu tiên của mọi lợi ích, là nghệ thuật đào tạo con người, hãy còn bị lãng quên. Đề tài của tôi hãy còn hoàn toàn mới mẻ sau cuốn sách của Locke (2), và tôi rất sợ là nó vẫn còn mới mẻ sau cuốn sách của tôi”.

Toàn bộ nội dung tác phẩm gồm 5 phần. Quyển 1 kể về giai đoạn bé Émile từ lúc ra đời đến lúc tập nói, tức từ 0 đến 2 tuổi. Trong giai đoạn này nhà giáo dục cần chăm sóc sức khỏe của bé, từ việc ăn uống đến việc tập luyện cử động tay chân và sử dụng các giác quan. Đây là giai đoạn chú ý tới các nhu cầu thiết yếu và những nhu cầu giả tạo có tính hình thức và bất lợi của bé.

Quyển 2, giai đoạn Émile từ 3 đến 12 tuổi. Chú bé đang ở lứa tuổi nhi đồng. Sự phát triển của cậu bé luôn gắn với các trò chơi giáo dục, chơi mà học, các hình thức giải trí, trò chơi vận động... được nhà giáo dục áp dụng. Tuy nhiên trí óc của Émile còn non nớt cho nên các hình thức giáo dục chủ yếu vẫn là vui chơi. Chú bé Émile không chỉ học tập qua sách vở mà quan trọng nhất là qua môi trường xung quanh.

Quyển 3 là giai đoạn Émile từ 12 đến 15 tuổi. Cậu bé được giáo dục chẳng những qua sách vở, qua kinh nghiệm cuộc sống, mà còn được học kiến thức thực nghiệm hướng nghiệp cho tương lai. Cậu được học toán học, tự nhiên học, khoa học thực nghiệm để nắm vững các tri thức và ứng dụng vào đời sống.

Cậu còn được học môn lịch sử nhân loại, môn tâm lý học ứng dụng để ứng xử mọi tình huống xảy ra trong đời sống hằng ngày. Cậu bé Émile đang đi vào tuổi trưởng thành cho nên việc phát triển tư duy logic, tư duy lý luận, phân tích và tổng hợp... được các nhà giáo dục coi trọng.

Quyển 4, Émile từ 15 đến 20 tuổi, độ tuổi của lý trí và những đam mê. Chàng trai trẻ cần được hưởng nền giáo dục đạo đức, trong đó có cả giáo dục giới tính, giáo dục thẩm mỹ... và giáo dục tôn giáo để bước vào thế giới của người lớn mà không ngỡ ngàng.

Quyển 5, giai đoạn Émile 20 đến 25 tuổi, độ tuổi khôn lớn và hôn nhân, Rousseau kể chuyện về Sophie, vị hôn thê tương lai của Émile. Như vậy, Rousseau dành riêng quyển cuối cùng này để nói về giáo dục các em gái.

Là một nhà triết học, nhà văn, nhà sân khấu xuất thân từ một gia đình gốc Pháp, được nuôi dạy theo truyền thống Tin lành, Rousseau đặc biệt yêu thích các tác phẩm của Plutarque, sử gia Hy Lạp cổ đại. Với tư cách là một triết gia theo thuyết tự nhiên thần và nhị nguyên luận, ông đề cao tình yêu đối với thiên nhiên đồng thời lại có một quan niệm bi đát về xã hội, cho rằng xã hội văn minh làm hư hỏng con người.

Tác phẩm Khế ước xã hội (1762) đã làm cho Rousseau có vai trò quan trọng trong đời sống sinh hoạt triết học chính trị châu Âu thời đó. Ông đã đi xa hơn C. L.Montesquieu và Voltaire trong việc bảo vệ tự do và bình đẳng trên cơ sở hòa giải giữa quyền tự do cá nhân với những yêu cầu của đời sống xã hội. Khế ước xã hội của Rousseau đã gợi ý cho việc soạn thảo Tuyên ngôn về nhân quyền, tác phẩm thể hiện quan điểm chính trị của cuộc cách mạng tư sản, có ảnh hưởng đến các nhà triết học lớn của Đức như I. Kant và J. G. Fichte.

Với tư cách là một nhà văn, Rousseau nổi tiếng trên văn đàn với những tác phẩm như Julie hay nàng Héloise mới (1761), Thú nhận (1782), Những mơ mộng của một người dạo chơi cô độc (1772 - 1778). Những tác phẩm này thể hiện nhân cách phức tạp của Rousseau mà những niềm say đắm dữ dội, trào dâng luôn vấp phải thực tế và những ràng buộc xã hội.

Riêng tác phẩm Émile hay là về giáo dục thể hiện lòng yêu trẻ tha thiết, tinh thần dân chủ và chủ nghĩa nhân văn, tôn trọng tự do và nhân phẩm con người. Tư tưởng sư phạm của Rousseau được phản ánh trong các đề án cải cách giáo dục quốc dân của Pháp thời cách mạng 1789 và có ảnh hưởng đến nhiều nhà tư tưởng - sư phạm, như J. H. Pestalozzi, A. S. Makarenko, J. Dewey...

Cho đến nay, Émile hay là về giáo dục vẫn là một tác phẩm được đọc nhiều nhất và phổ cập nhất về đề tài này. Đặc biệt ở Nhật Bản, người ta bắt buộc tất cả các giáo viên mầm non phải đọc cuốn sách này trước khi bước vào nghề.

(1) Người dịch: Lê Hồng Sâm và Trần Quốc Dương, Bùi Văn Nam Sơn giới thiệu, NXB Tri Thức, 2008

(2) John Locke (1632-1704), triết gia người Anh, đã viết những tác phẩm Về trí năng của con người (1690), Về sự giáo dục trẻ em (1693).

“Cùng với những vấn đề về giáo dục được đặt ra trong cuốn sách Émile hay là về giáo dục, Jean Jacques Rousseau phê phán nền giáo dục đương thời đàn áp nhân cách của trẻ, kể cả dùng nhục hình.

Ông cho rằng bản tính con người vốn là thiện, nhưng đã bị xã hội bất bình đẳng hủy hoại, nên cần xây dựng một nền giáo dục mới, phù hợp với thiên nhiên và bản tính vốn có của con người.

Nhân vật chính là Émile, người được hưởng sự giáo dục toàn diện, trong đó thầy tôn trọng nhân phẩm trò, giáo dục trò bằng sự thuyết phục”.

Bách khoa toàn thư Việt Nam

(0) Bình luận
Nổi bật
Đọc nhiều
Rousseau và nghệ thuật đào tạo con người
POWERED BY ONECMS - A PRODUCT OF NEKO