SARS-CoV-2 có đến từ phòng thí nghiệm Vũ Hán?

Các nhà khoa học đang xem xét lại bí ẩn của đại dịch Covid-19: vi-rút gây bệnh bắt nguồn từ đâu, khi nào và như thế nào? Hai giả thuyết cạnh tranh phổ biến hiện nay là vi-rút lây nhiễm từ động vật, có nguồn gốc từ dơi lây sang người, hoặc nó thoát ra từ một phòng thí nghiệm vi-rút học ở Vũ Hán, Trung Quốc. Sau đây là những thông tin mà báo chí thế giới có được về nguồn gốc của vi-rút.

Tại sao phòng thí nghiệm ở Vũ Hán lại là tâm điểm được quan tâm?

Viện Vi-rút Vũ Hán (WIV) là một cơ sở nghiên cứu an ninh cao, nghiên cứu các mầm bệnh trong tự nhiên có khả năng lây nhiễm sang người những căn bệnh mới lạ và chết người. Phòng thí nghiệm đã thực hiện nhiều nghiên cứu về vi-rút do dơi truyền bệnh kể từ đợt bùng phát quốc tế SARS-CoV-1 năm 2002, bắt đầu ở Trung Quốc.

Nhiều năm sau, việc tìm kiếm nguồn gốc của nó đã dẫn đến việc phát hiện ra vi-rút giống SARS trong một hang dơi phía tây nam Trung Quốc. WIV thu thập vật liệu di truyền từ động vật hoang dã để thử nghiệm tại phòng thí nghiệm Vũ Hán. Các nhà nghiên cứu thử nghiệm với vi-rút sống ở động vật để đánh giá tính nhạy cảm của con người. Để giảm nguy cơ mầm bệnh vô tình thoát ra ngoài, cơ sở này phải thực thi các quy trình an toàn nghiêm ngặt, chẳng hạn như trang phục bảo vệ đặc biệt và hệ thống siêu lọc không khí. Nhưng ngay cả những biện pháp nghiêm ngặt nhất cũng không thể loại bỏ những rủi ro như vậy.

Vậy tại sao một số nhà khoa học nghi ngờ một tai nạn trong phòng thí nghiệm? Đối với một số nhà khoa học, việc phát tán mầm bệnh nguy hiểm thông qua một nhân viên phòng thí nghiệm bất cẩn là một giả thuyết hợp lý cho việc đại dịch bắt đầu như thế nào và cần được điều tra. Phòng thí nghiệm Vũ Hán, cơ sở nghiên cứu SARS hàng đầu của Trung Quốc, không xa Chợ hải sản Hoa Nam, nơi bắt đầu cuộc khủng hoảng ở Trung Quốc đầu 2020 (sau đó lan ra toàn cầu) được coi là nơi có khả năng cao nhất diễn ra sự lây truyền vi-rút từ động vật sang người. Chợ Hoa Nam cũng là nơi diễn ra sự kiện siêu lây nhiễm Covid-19 đầu tiên được biết đến.

Nhân viên an ninh canh gác bên ngoài Viện Vi-rút Vũ Hán trong chuyến thăm của nhóm Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) được giao nhiệm vụ điều tra nguồn gốc của Covid-19, tại Vũ Hán, tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc vào ngày 3/2/2021

Khoảng cách quá gần giữa WIV và chợ làm dấy lên những nghi ngờ ngay lập tức, được thúc đẩy thêm bởi thông tin rằng cho đến nay không xác định được bất kỳ động vật hoang dã nào bị nhiễm cùng dòng vi-rút và kết hợp với việc chính phủ Trung Quốc từ chối cho phép điều tra toàn bộ kịch bản rò rỉ trong phòng thí nghiệm.

Các nhà khoa học và những người khác đã phát triển giả thuyết dựa trên những lo ngại chung về rủi ro liên quan đến nghiên cứu trong phòng thí nghiệm vi-rút sống, manh mối trong bộ gen của vi-rút và thông tin từ những nghiên cứu của các nhà nghiên cứu của WIV. 

Tiến sĩ Peter Hotez, trưởng khoa Y học Nhiệt đới Quốc gia tại Baylor, cho biết: “Theo thời gian, thực tế là Trung Quốc không cho phép bất kỳ cuộc điều tra thực chất nào về nguồn gốc của vi-rút, mọi người sẽ bắt đầu tự hỏi tại sao. Rồi sau đó bất cứ khi nào một đoạn bằng chứng mới xuất hiện thì mọi người ngày càng có xu hướng đi đến kết luận rằng nó có nguồn gốc từ con người hoặc từ phòng thí nghiệm."

Mặc dù các nhà khoa học của phòng thí nghiệm Vũ Hán cho biết họ không có dấu vết của vi-rút Covid-19 trong kho chứa vào thời điểm đó thế nhưng 24 nhà nghiên cứu đã gửi thư tới Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) yêu cầu một cuộc điều tra độc lập, nghiêm ngặt vì họ cho rằng chuyến thực địa đầu tiên của WHO đến Trung Quốc trong năm 2020 đã không nghiên cứu đủ sâu sát vấn đề.

Một biên bản của Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ, được phát hành trước ngày phái bộ của WHO sang Trung Quốc trong những ngày cuối của Chính quyền Trump hồi cuối năm rồi, đã cáo buộc mà không có bằng chứng, rằng một số nhà nghiên cứu của WIV đã bị ốm với các triệu chứng Covid-19 hoặc các bệnh thông thường theo mùa trước khi trường hợp đầu tiên được xác nhận công khai vào tháng 12/2019.

Ngày 5/5, câu chuyện của Nicholas Wade trên bản tin của các nhà khoa học nguyên tử, cho biết các nhà khoa học trong phòng thí nghiệm thử nghiệm trên một loại vi-rút đôi khi chèn một trình tự được gọi là “vị trí phân cắt furin” vào bộ gen của nó theo cách làm cho vi-rút dễ lây nhiễm hơn. David Baltimore, nhà vi-rút học đoạt giải Nobel được trích dẫn trong bài báo, cho biết khi phát hiện trình tự trong bộ gen vi-rút Covid-19, cảm thấy  đã tìm ra nguồn gốc của vi-rút.

Hôm 26/5, Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden đã ra lệnh cho các quan chức tình báo Hoa Kỳ "tăng gấp đôi" nỗ lực của họ để điều tra nguồn gốc của đại dịch Covid-19, bao gồm bất kỳ khả năng nhỏ nhoi nào có thể dẫn đến một phòng thí nghiệm của Trung Quốc.

Thêm vào đó, một số bài báo, bao gồm hai bài luận đã xuất bản của các nhà khoa học cũ của New York Times, do Donald G McNeil Jr. và Nicholas Wade viết, đã công nhận lý thuyết rò rỉ phòng thí nghiệm. Người kiểm tra thực tế của Washington Post, Glenn Kessler, đã đưa ra một mốc thời gian dưới tiêu đề: Làm thế nào mà lý thuyết rò rỉ phòng thí nghiệm Vũ Hán về nguồn gốc đại dịch đột nhiên trở nên đáng tin cậy?

Hình ảnh của hãng tin AP cho thấy một nhóm tự xưng là dân làng địa phương sử dụng phương tiện để chặn các con đường dẫn đến một khu mỏ gần Danaoshan ở tỉnh Vân Nam, miền nam Trung Quốc vào1/2/2020. Khu mỏ từng là nơi trú ngụ của những con dơi bị nhiễm dòng corona vi-rút gần nhất với dòng SARS-nCoV-2 từng được biết đến.

Nhưng có lẽ chất xúc tác lớn nhất cho một cái nhìn khác về nguồn gốc của vi-rút đến vào đầu tháng này, với một lá thư đăng trên tạp chí Science có chữ ký của 18 nhà khoa học, yêu cầu một "cuộc điều tra thích hợp" về nguồn gốc của Covid-19, và chỉ trích báo cáo được công bố trong tháng 3/2021 của các nhà điều tra WHO, rằng sự cố phòng thí nghiệm 'cực kỳ khó xảy ra'.

Báo cáo này, sau đó đã bị Hoa Kỳ, Canada và các chính phủ khác chỉ trích vì thiếu quyền tiếp cận được cấp cho các nhà điều tra, xác định rằng "rất có thể", corona vi-rút có nguồn lây từ động vật và một sự cố trong phòng thí nghiệm là "cực kỳ không chắc."

Các nhà khoa học viết trong lá thư của họ: “Hai giả thuyết không được cân nhắc một cách cân bằng vì chỉ 4 trên 313 trang của báo cáo và các phụ lục của báo cáo đề cập đến khả năng xảy ra tai nạn trong phòng thí nghiệm. Vậy nên chúng ta phải xem xét các giả thuyết về sự lan tỏa trong tự nhiên và trong phòng thí nghiệm một cách nghiêm túc cho đến khi có đủ dữ liệu."

Lập luận về sự lây truyền từ động vật sang người ra sao?

Nhiều nhà khoa học tin rằng, nhiều khả năng, vi-rút có nguồn gốc tự nhiên hơn và không có bằng chứng khoa học nào chứng minh cho lý thuyết rò rỉ trong phòng thí nghiệm. Kristian G. Andersen, một nhà khoa học tại Scripps Research, người đã thực hiện nhiều nghiên cứu về corona vi-rút, Ebola và các mầm bệnh khác truyền từ động vật sang người, cho biết các trình tự gen tương tự xảy ra tự nhiên trong các chủng corona vi-rút khác và khó có thể bị thao túng theo cách Baltimore đã mô tả để thử nghiệm.

Các nhà khoa học ủng hộ giả thuyết nguồn gốc tự nhiên đã dựa phần lớn vào lịch sử. Một số căn bệnh mới gây chết người nhất trong thế kỷ qua bắt nguồn từ sự tương tác của con người với động vật hoang dã và động vật nuôi, bao gồm dịch SARS (dơi), MERS-CoV (lạc đà), Ebola (dơi hoặc động vật linh trưởng không phải người) và Nipah vi-rút (dơi). Cho đến nay vẫn chưa xác định được nguồn gốc động vật, nhưng miếng gạc thu thập từ các quầy hàng trong khu động vật hoang dã của chợ động vật hoang dã ở Vũ Hán sau khi bùng phát đã cho kết quả dương tính, cho thấy động vật bị nhiễm bệnh hoặc do con người tiếp tay.

Nhiều nhà khoa học nói rằng thế giới nên vượt ra ngoài việc phản ứng đơn thuần với các mầm bệnh chết người khi chúng phát sinh. “Cách tốt nhất để tiến về phía trước là phòng ngừa”, nhà sinh thái bệnh học Peter Daszak, chủ tịch của EcoHealth Alliance, một tổ chức nghiên cứu phi lợi nhuận có trụ sở tại New York nói trên tạp chí Scientific American (Khoa học Mỹ). Ông nói thêm, 70% các bệnh truyền nhiễm mới nổi có nguồn gốc từ động vật hoang dã, nên ưu tiên hàng đầu là xác định chúng và phát triển các xét nghiệm chẩn đoán tốt hơn. 

Những nỗ lực như vậy nên tập trung vào các nhóm vi-rút có nguy cơ cao ở động vật có vú dễ bị nhiễm corona vi-rút, chẳng hạn như dơi, động vật gặm nhấm, lửng, cầy hương, tê tê và động vật linh trưởng không phải người, Daszak nói. Ông nói thêm rằng các quốc gia đang phát triển ở vùng nhiệt đới, nơi có sự đa dạng về động vật hoang dã có nguy cơ lớn nhất và nên trở thành tuyến đầu trong cuộc chiến chống lại vi-rút.

Sự tương tự của SARS-CoV-2 (Covid-19) (màu đỏ) với RaTG13 (đường màu xanh dương) và các corona vi-rút khác (màu nâu, xanh lá cây, hồng). Vị trí đường vẽ càng cao (càng tiệm cận mức 100%) thì vi-rút càng giống nhau

Daszak và các đồng nghiệp của ông đã phân tích khoảng 500 bệnh truyền nhiễm ở người trong thế kỷ qua. Họ phát hiện ra rằng sự xuất hiện của các mầm bệnh mới có xu hướng xảy ra ở những nơi có mật độ dân số dày đặc, đã và đang làm thay đổi cảnh quan - bằng cách xây dựng đường xá và hầm mỏ, chặt phá rừng và thâm canh nông nghiệp. 

Ông nói: “Trung Quốc không phải là điểm nóng duy nhất" và lưu ý rằng các nền kinh tế mới nổi lớn khác, chẳng hạn như Ấn Độ, Nigeria và Brazil, cũng đang gặp rủi ro lớn.

Một khi các mầm bệnh tiềm ẩn được xác định, các nhà khoa học và cán bộ y tế công cộng có thể thường xuyên kiểm tra các bệnh nhiễm trùng có thể xảy ra bằng cách phân tích mẫu máu và mẫu tăm bông từ vật nuôi, động vật hoang dã được nuôi và buôn bán, và từ các quần thể người có nguy cơ cao như nông dân, thợ mỏ, và dân địa phương.

“Chỉ khi đó, chúng ta mới có thể ngăn chặn một đợt bùng phát trước khi nó biến thành đại dịch" - Daszak nói. Đồng thời cho biết thêm, chiến lược này có thể giúp tiết kiệm hàng trăm tỷ USD.