Người làng Xô Man của "Rừng xà nu"

Chúng tôi trở lại Dăk Glei trong tâm trạng vừa thắc thỏm, vừa hồi hộp. Mà không hồi hộp sao được khi vùng đất có cái tên nổi tiếng như thế mà đến mấy chục năm rồi mới trở lại. Dăk Glei nổi tiếng bởi nó có "Rừng xà nu" ở làng Xô Man, và là nơi nhà văn Nguyên Ngọc đã tạc nên một nhân vật văn học vừa kỳ vĩ, vừa hoang đường, bí ẩn là cụ Mết. Mà, điều kỳ vĩ ấy càng hấp dẫn hơn là bởi già Mết là một nhân vật có thật.

Các nhà văn trước bàn thờ cụ Mết

Có một sự thật thế này, rất nhiều thầy, cô giáo dạy văn cấp III, biết tôi ở Tây Nguyên và có tìm tòi một chút về mảnh đất này, vẫn hay hỏi tôi rằng, xà nu là loại cây như thế nào, nó có thật không, hay lại cũng do nhà văn Nguyên Ngọc "sáng tạo" ra như cái tên làng Kông Hoa và Xô Man nổi tiếng. Làng Kông Hoa thì tôi đã nhiều lần viết trên báo rồi, tên thật của nó là làng S'tơ, thuộc xã Nam, huyện K'bang, Gia Lai. Làng Xô Man thì tí nữa nói, trước hết "giải trình" về cây xà nu đã.

Có nhiều khi sự thật đơn giản vô cùng. Khi lên Tây Nguyên, tôi đã tìm hiểu về cây kơ nia và biết nó là cây cầy (hoặc là cậy) ở đồng bằng, tìm hiểu cây pơ lang thì biết nó là cây hoa gạo, còn gọi là mộc miên. Sự thật nói ra nhiều khi làm mất đi sự thiêng liêng và cả cái bí ẩn dẫn dụ sự mê tưởng của con người, khiến nó không còn lung linh, huyền ảo, như cây xà nu chẳng hạn, nhưng biết làm sao được, chả lẽ lại cứ giữ mãi để rồi thiên hạ lao xao hỏi nhau, nó là cây gì?

Thì cái cây xà nu ấy chính là cây... thông đấy ạ! Thông có hai loại, thông ba lá và thông hai lá. Thông hai lá mới là thông lấy nhựa, mỗi năm một cây có thể cho 6kg nhựa, từ nhựa ấy người ta làm ra colophan, còn gọi là tùng hương và dầu thông người ta hay dùng để quang nón cho bóng. Còn cái cây xà nu ta đang nói đây là thông ba lá, nhựa rất ít, chủ yếu để lấy gỗ.

Người Tây Nguyên, đặc biệt vùng người Dẻ Triêng ở Dăk Glei chỉ sử dụng của xà nu một thứ, một thứ duy nhất, ấy là tước những mảnh nhựa, đốt thay đèn. Và điều ấy lý giải tại sao da người Dẻ Triêng luôn ám khói mồ hóng. Còn khách, chỉ ngủ một đêm ở làng, sáng mai ra, lỗ mũi, vành tai, các nếp nhăn, các góc khuất đều đầy muội nhựa thông.

Tôi nhiều lần về làng các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, chưa bao giờ thấy họ sử dụng gỗ cây xà nu làm nhà, làm củi, có lẽ do thời ấy rừng còn nhiều loại gỗ tốt hơn. Trong chuyến về Dăk Glei kỳ này, chúng tôi phát hiện người Dẻ Triêng không gọi cây thông ba lá này là xà nu, mà là loong nuh kia, thế tức là, có khi, ngay cả tên gọi xà nu cũng là của nhà văn khai sinh cho nó?

Hồi ấy, trong tác phẩm "Rừng xà nu" của Nguyên Ngọc, xà nu còn là rừng, xum xuê và cổ thụ. Tôi nhớ lần đầu tiên lên Dăk Glei là năm 1982, từ Pleiku phải đi ba ngày bằng xe zin ba cầu, xà nu vẫn còn là rừng, cây nào cây ấy to cỡ hai người ôm, cao vời vợi, trên ngọn sóc, khỉ chuyền cành, đến nỗi, chả biết ai “tham mưu”, Nhà nước cho làm hẳn một nhà máy chế biến nhựa thông ở đây.

Nhưng sau đấy thì nhà máy bỏ hoang vì xà nu, tức thông ba lá không phải là loại lấy nhựa. Bây giờ về lại, chả thấy xà nu cổ thụ đâu nữa, chỉ toàn là thông non, mà nó cũng lùi lên tít trên núi cao, còn làng trơ trọi cây, lợp ngói và tôn, phau phau nắng. Và bụi, và khô khốc.

Khoảng cuối những năm 1980, cái hồi ông Tư Đành với cái Công ty Công Nông Lâm nghiệp Dăk Glei đang còn nổi đình nổi đám, ông có tổ chức cho một tốp nhà văn lên thăm Công ty. Sướng nhất là trong số khách mời có nhà văn Nguyên Ngọc. Tôi tháp tùng ông đi chuyến ấy. Ông Tư Đành bố trí một xe U oát mới tinh, hai cầu, một cậu lái xe tên Ngọc Anh, vào loại giỏi nhất trong đội ngũ lái xe của Công ty và gần như của cả tỉnh khi ấy.

Và Ngọc Anh đã chứng tỏ là một tay “lái lụa” khi đưa chúng tôi leo lên tận đỉnh Ngọc Linh, lên Mường Hoong, Dăk Choong, Dăk Nhoong... giữa mùa mưa mù mịt, cách mấy mét không nhìn thấy phía trước, đường đất, nhiều đoạn sụt lở, có đoạn chỉ có thể tiến hoặc lùi, không thể quay đầu, nhiều lúc xe rệ đít chênh vênh trên bờ vực. Vậy mà ông Nguyên Ngọc ngồi ghế trên, mắt đảo liên tục vừa dò đường, vừa tìm đường, chẳng biết sợ là gì.

Vâng, ông đang tìm đường về làng Xô Man của ông.

Làng Xô Man chính là cái làng trong tác phẩm "Rừng xà nu", nơi có già Mết, có T'nú, có Mai, có bé Heng, có lũ làng với tinh thần quật cường và lòng dũng cảm vô song, với những trái tim nhân hậu và tình yêu vừa đằm thắm vừa dung dị của những con người tiêu biểu của khí phách Tây Nguyên, tâm hồn Tây Nguyên, do Nguyên Ngọc tạo ra, đặt tên, giống như ông đã khai sinh ra làng Kông Hoa từ cái làng thực có tên là S'tơ của anh hùng Núp.

Nhưng lần ấy ông Nguyên Ngọc và chúng tôi đã không tìm ra làng. Đơn giản là vì cái làng cũ thì ở cách nơi ở bây giờ 70 cây số, vào làng mới thì cầu bị gãy, xe không vào được. Chúng tôi xuống xe đi vơ vẩn dưới tán rừng thông cổ thụ và nghe nhà văn Nguyên Ngọc kể chuyện.

Ông kể về cụ Mết, về ông Núp, về văn hóa Tây Nguyên, về những ngày ông sống với họ, hòa trộn mình vào đời sống của đồng bào để trước hết là tồn tại, chiến đấu và viết được hai tác phẩm để đời là "Đất nước đứng lên" và "Rừng xà nu", sau nữa là ông trở thành một nhà văn hóa am hiểu Tây Nguyên sâu sắc, có lẽ là sâu sắc nhất.

Ông Nguyên Ngọc có biệt tài biến những nhân vật có thật trong cuộc đời như Núp, như Mết, như Thào Mỷ... thành những nhân vật văn chương lung linh kỳ ảo, đầy hấp dẫn và cũng đầy thắc thỏm xen lẫn tự tin chân thật, cao vút tính tráng ca mà cũng thăm thẳm trữ tình, thật đấy ảo đấy, làm thổn thức và cũng vất vả bao thế hệ người đọc và thầy trò nước Việt ta...

Lần này đi cùng Báo Mực Tím trong một chương trình vô cùng lý thú là làm những bộ phim về những tác phẩm có trong sách giáo khoa, từ cuộc đời vào trang viết và từ trang viết trở lại cuộc đời, chúng tôi đã tìm về được làng Xô Man xưa của cụ Mết.

Theo anh Đinh Như Rươn, con trai cả của cụ Mết, người được đưa ra Bắc từ năm ba tuổi, sau đó cùng vợ trở về Dăk Glei theo lời khuyên của Bí thư Tỉnh ủy thời ấy là Sô Lây Tăng, rằng vợ chồng mày về phục vụ quê hương 10 năm rồi tao cho chuyển về tỉnh, thế mà rồi ở đấy từ thuở đầu xanh đến nay đã về hưu, thì làng Xô Man cũ tên thật là Xã Đoàn, thuộc Tu Dốp ở cách làng bây giờ đến 70 cây số, và hình như nó đã lẫn đâu đó vào rừng già mà nghe đâu ngay cả khi còn sống thì cụ Mết cũng chưa bao giờ trở lại được nơi ấy kể từ sau năm 1975.

Nguyên do là người Tây Nguyên bình thường đã thường xuyên du canh du cư, thay đổi nơi ở và nơi canh tác, thế mà lại còn chiến tranh, giặc giã, còn bao yếu tố khách quan, chủ quan khác. Làng mới Xô Man bây giờ mà chúng tôi vào lần này, ở cách thị trấn huyện 30 cây số, nhưng đường đi rất khó, chúng tôi phải xuống xe đi bộ khá xa, có tên là làng Xốp Nghét, xã Xốp, ở đấy còn ba người con của người vợ thứ hai của cụ Mết, có cháu dâu và cả chắt nội, ngoại.

Họ sống khá chật vật. Anh Rươn nguyên là Giám đốc Trung tâm Y tế huyện, có vợ làm cùng cơ quan là người Thái Bình, cưới nhau từ hồi ngoài Bắc rồi đưa nhau về quê chồng, sinh được ba con, con trai cả đang là trưởng phòng kinh tế huyện, có vợ là hiệu phó trường dân tộc nội trú tỉnh, con trai thứ hai đang học bác sĩ tại Huế, có vợ người Hà Tĩnh, là giáo viên mầm non, và con trai út là công an xã, cũng đã có vợ con.

Cụ Mết tên thật là Đinh Môn, mất năm 2000. Từ thời chiến tranh, ông nổi tiếng đến mức Pháp đã từng mời về giao chức và phong hàm thiếu tướng nhưng ông không màng. Ít người biết ông không biết chữ, là trung đội trưởng tuyên truyền vũ trang khi được Pháp mời về phong thiếu tướng. Sau này làm đến chủ tịch mặt trận huyện, chỉ biết mỗi một chữ Mết khi ký vào văn bản, còn tất cả ông chỉ truyền đạt bằng... nói.

Có nhiều dị bản về việc tại sao ông không được phong anh hùng từ thời cùng với ông Núp dù ông là người tham gia bộ đội trước, có uy tín hơn, và thực sự là người trực tiếp giết được giặc Pháp chứ không chỉ "bắn Pháp chảy máu" như ông Núp. Bây giờ thì theo anh Rươn, tỉnh Kon Tum đang làm hồ sơ đề nghị Nhà nước phong anh hùng cho ông.

Thôi, muộn còn hơn không, mong rằng ông cũng không lấy thế làm vì, cũng như ông đã sống một cuộc đời bình dị và lặng lẽ cho đến khi Giàng gọi, dù nhắc đến tên ông, gần như con dân nước Việt ai cũng biết bởi sự chắp cánh của nhà văn Nguyên Ngọc.

Chuyện về cụ Mết, cả hư và thực, thì tác phẩm "Rừng xà nu" đã trình bày, nói thêm những chuyện "ngoại biên" ở đây sẽ không có “đất”, thôi dành một dịp khác...