Doanh nhân Lương Khắc Ninh: Đưa tư tưởng trọng thương đến với dân chúng (Kỳ 2)

Kỳ 2: Người cổ động tinh thần chấn hưng thương nghiệp 

Đoàn hát bội ở hội chợ triển lãm Marseille 1906 (Nguồn collyon.com)

Không chỉ được biết đến là một nhân vật tích cực trong lĩnh vực báo chí và hoạt động chính trường, Lương Khắc Ninh còn là một nhà kinh doanh có danh tiếng ở Bến Tre. Nguyễn Liên Phong - một người bạn đương thời của Lương Khắc Ninh viết về ông: “Mấy năm nay, ngài gầy dựng cuộc buôn bán tại Châu Thành Bến Tre có bề thế và cất phố xá thêm cũng nhiều và ngài có làm hội viên trong Hội Đông Dương giáo huấn, cũng là một người khôn lanh thức thời vụ và có công bồi bổ trong phong tục giáo hóa, làm gương cho người lớp sau, đáng khen đáng tặng”.

Ở Nam Kỳ Lục tỉnh đầu thế kỷ XX, giai cấp tư sản người Việt vẫn còn non trẻ, không có nhiều vị thế trên thương trường và bị tư bản Pháp, thương nhân người Hoa, người Ấn chèn ép. Khi luồng tư tưởng cải cách kinh tế của Phan Bội Châu và Phan Chu Trinh được lan truyền rộng rãi trên cả nước, Lương Khắc Ninh và Trần Chánh Chiếu là hai người sớm tiếp thu và tiên phong kêu gọi người Việt đoàn kết, hùn vốn để kinh doanh, làm giàu cho mình và cạnh tranh với thương nhân ngoại quốc.

Lấy ngòi bút làm vũ khí, Lương Khắc Ninh và Trần Chánh Chiếu đã sử dụng báo chí làm công cụ để thay đổi nhận thức cho người Việt thông qua hai tờ báo kinh tế là Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn.

Trên Nông cổ mín đàm, Lương Khắc Ninh giữ chuyên mục chính là Thương cổ luận đăng ở trang 1 và 2, từ số đầu tiên, ông đã viết: “Sự đại thương là đệ nhứt cách giúp cho dân phú quốc cường. Xin anh em xét lại mà coi, có phải là hễ dân giàu là nước giàu chung, còn dân nghèo thì nước cũng không giàu đặng. Tờ nầy mới khởi hành, nên tỏ một ít lời cho chư vị quý nhơn rõ ý nhựt báo, chỉ muốn cho người bổn quốc có kỹ nghệ và thương mãi, đặng làm cho hiệp với người Khách và người Thiên trước”.

Trong suốt 5 năm làm chủ bút tờ Nông cổ mín đàm (1901-1906), Lương Khắc Ninh viết khoảng 120 bài báo phân tích những ưu điểm, khuyết điểm của người Việt trong kinh doanh. Ông kêu gọi: “Việc buôn lớn trong xứ ta, nếu mà người mình mở lòng rộng rãi mà chung vốn cùng nhau, hễ nhiều người thì vốn lớn, buôn chi cũng đặng, ắt là lợi lắm… Chúng ta mà không hiệp cùng nhau mà buôn, tôi biết một là vì một điều nghi nhau không trung tín, ngại nhau không thuận hòa nên lâu nay không ai chịu chung cùng với ai mà buôn bán nên để cho dị quốc làm mà thôi”.

Thông qua những bài phân tích trên Nông cổ mín đàm, những tư tưởng kinh doanh của Lương Khắc Ninh đã tác động rất lớn đối với giai cấp tư sản Nam Kỳ, trở thành “kim chỉ nam” cho họ trên thương trường. Những lời kêu gọi này đã thâm nhập trong giới trí thức, điền chủ, công chức người Việt có tinh thần dân tộc và bước đầu có sự lan tỏa. Đặc biệt, những tư tưởng của Lương Khắc Ninh sau đó được Trần Chánh Chiếu tiếp tục phát triển khi làm chủ bút Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn, tạo tiền đề cho sự bùng nổ của phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ trong những năm 1907-1908. 

Sau khi thay thế Trần Chánh Chiếu bị thực dân Pháp bắt giam, Lương Khắc Ninh trở lại làm chủ bút hai tờ Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn. Ông tiếp tục viết nhiều bài báo vận động phát triển thương nghiệp cho người Việt. Đến ngày 18/1/1917, Lương Khắc Ninh nhường chức chủ bút Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn cho Nguyễn Chánh Sắt từ số báo 662.

Sau khi từ giã Nông cổ mín đàm sau nhiều năm làm chủ bút, Lương Khắc Ninh tập trung vào chấn hưng và phát triển nghệ thuật cổ truyền Nam bộ. Khi còn làm báo, ông đã thành lập gánh hát bội Châu Luân ban ở Sài Gòn (năm 1905). Vào đêm 28/3/1917, Lương Khắc Ninh đã đến diễn thuyết tại Hội Khuyến học Sài Gòn. Tại đây, Lương Khắc Ninh phân tích cặn kẽ cái sai lầm từ quan niệm cũ của người An Nam cho nghề hát là nghề hạ tiện, nên “người có học thức một ít thì không làm, để cho kẻ ngu dốt nó hát.

Vì cái dốt ấy nó làm cho mấy chú kép làm một ông quan cũng không ngồi cho vững, bộ tịch lất khất, đọc một cái thơ phùng mang, trợn mặt, phun râu và làm nhiều chuyện dễ cho trang thức giả đến coi rất hổ. Đã vậy, chúng nó lại tưởng mình hay, mình giỏi, vẽ cái mặt vằn vện cho nhiều là tốt, ngồi giữa rạp nói cho lâu là hay, không chịu sửa, có dạy cách lịch sự cho cũng trơ trơ”. Vì vậy, theo Lương Khắc Ninh, cần người có học, có trí thức để tham gia cải cách nghệ thuật cổ truyền. Muốn thế, trước hết phải học, phải đào tạo và ông lãnh nhận vai trò người đặt tuồng mới “chẳng phải là dùng văn chương, dùng tiếng cao xa, dùng điệu nói lối thường cho mấy con mẹ bán cá nghe cũng hiểu được nữa”.

Năm 1922, ông dẫn đầu một đoàn hát bội sang lưu diễn tại Pháp nhân có hội chợ đấu xảo ở Marseille. Tại đây, ông đã nhiều lần tiếp xúc và trao đổi về quan điểm, đường lối cứu nước với Phan Chu Trinh và tỏ ra rất kính trọng và khâm phục tài năng chí sĩ trong đường lối giành độc lập dân tộc. Cũng tại Pháp, ông viết một bức thư gửi vua Khải Định, bấy giờ cũng đang ở Pháp, khuyên vua nên tiếp thu và thực thi quan điểm của Phan Chu Trinh.

Sau khi ở Pháp về, ông vẫn tiếp tục cộng tác với các báo ở Sài Gòn và thường đi diễn thuyết ở các tỉnh Vĩnh Long, Trà Vinh, Mỹ Tho cổ động cho phong trào Duy Tân tự cường. Lương Khắc Ninh qua đời ngày 22/11/1943, hưởng thọ 81 tuổi.

Với tư tưởng kinh doanh tiến bộ của Lương Khắc Ninh, TS. Trần Viết Nghĩa - Khoa Lịch sử, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Hà Nội), trong bài Tư tưởng trọng thươngcủa Lương Khắc Ninh trên tờ Nông cổ mín đàm đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử số tháng 6/2014 đã nhận xét như sau: “Tên gọi Nông cổ mín đàm chỉ đơn giản là uống trà nói chuyện nhà nông và buôn bán, nhưng nội dung của nó lại đề cập sâu đến những vấn đề kinh tế của đất nước. Lương Khắc Ninh là linh hồn của tờ báo này. Linh hồn không chỉ thể hiện ở số lượng bài báo mà còn ở bản lĩnh, tư duy và dấu ấn của người làm báo. Ông không ngần ngại bày tỏ quan điểm của mình, cho dù điều đó có thể làm một bộ phận người đọc phật ý. Ông vượt qua tầm nhận thức chật hẹp, khuôn cứng và giáo điều của Nho giáo để đưa tư tưởng trọng thương đến với dân chúng. Những bài luận bàn về nghề buôn của ông đã gợi mở một lối tư duy kinh tế mới, tiến bộ và hiện đại ở Việt Nam”.

Kỳ 1: Chủ bút tờ báo kinh tế đầu tiên ở Nam Kỳ