Vì sao phụ nữ sống thọ hơn nam giới?

Khoảng cách tuổi thọ giữa hai giới là một hiện tượng toàn cầu và kéo dài qua nhiều thế hệ, khi phụ nữ trong hầu hết các nền văn minh loài người thường có xu hướng sống lâu hơn nam giới. Dù những tiến bộ y học và cải thiện điều kiện sống đã thu hẹp khoảng cách này ở nhiều nơi trên thế giới, các nhà khoa học tin rằng sự khác biệt này khó có thể biến mất trong tương lai gần. Lý do dường như đã ăn sâu vào lịch sử tiến hóa của chúng ta và được phản ánh rõ rệt ở hàng loạt các loài động vật khác.

Để giải mã bí ẩn sinh học lâu đời này, một nhóm nghiên cứu quốc tế, dẫn đầu bởi các nhà khoa học từ Viện Nhân chủng học Tiến hóa Max Planck tại Leipzig (Đức), đã thực hiện cuộc nghiên cứu lớn nhất từ trước đến nay về sự khác biệt tuổi thọ giữa giới tính trên hơn 1.176 loài chim và động vật có vú trên khắp thế giới.

Kết quả nghiên cứu đã mang lại một cái nhìn đối lập và sâu sắc về vai trò của di truyền và chiến lược sinh sản trong việc định hình sự lão hóa. Dữ liệu thu thập từ các sở thú trên toàn cầu cho thấy một sự tương phản đáng kinh ngạc giữa hai nhóm loài. Trong phần lớn các loài động vật có vú (chiếm 72%) con cái sống thọ hơn con đực với mức chênh lệch trung bình khoảng 12 đến 13%. Các loài linh trưởng như khỉ đầu chó và khỉ đột là những ví dụ điển hình cho xu hướng này. Tuy nhiên, ở loài chim, xu hướng lại đảo ngược hoàn toàn, 68% số loài được nghiên cứu cho thấy con đực sống lâu hơn con cái, với tuổi thọ trung bình nhỉnh hơn khoảng 5%.

Một phần lời giải cho sự khác biệt này nằm ở cấp độ di truyền, cụ thể là giả thuyết giới tính dị giao tử, tập trung vào sự khác biệt của nhiễm sắc thể giới tính. Ở động vật có vú, con cái có hai nhiễm sắc thể X (XX), trong khi con đực có một X và một Y (XY). Giả thuyết này cho rằng việc sở hữu hai nhiễm sắc thể X có thể mang lại cho con cái sự bảo vệ bổ sung chống lại các đột biến có hại, từ đó kéo dài tuổi thọ của chúng.

Trong khi đó, ở các loài chim, hệ thống này lại hoạt động ngược lại, con cái là giới tính dị giao tử. Phát hiện từ nghiên cứu đã củng cố giả thuyết này, cho thấy sự khác biệt về nhiễm sắc thể giới tính đóng một vai trò quan trọng. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu cũng lưu ý rằng di truyền không phải là câu trả lời duy nhất. Nhiều loài vẫn cho thấy các ngoại lệ, ví dụ như ở nhiều loài chim săn mồi, con cái lại to lớn và sống thọ hơn con đực, cho thấy các yếu tố khác cũng đang tác động mạnh mẽ.

Các yếu tố tiến hóa liên quan đến chiến lược sinh sản và hành vi cạnh tranh đã được chứng minh là một động lực mạnh mẽ định hình tuổi thọ. Thông qua tuyển chọn giới tính, con đực ở nhiều loài phát triển các đặc điểm nổi bật như bộ lông sặc sỡ, vũ khí chiến đấu hoặc kích thước cơ thể lớn, tất cả nhằm mục đích tăng khả năng sinh sản nhưng lại phải trả giá bằng sự mạo hiểm và tiêu hao năng lượng lớn, dẫn đến tuổi thọ ngắn hơn.

Nghiên cứu đã xác nhận điều này: ở các loài động vật có vú theo chế độ đa thê với sự cạnh tranh mãnh liệt để giành bạn tình, con đực thường chết sớm hơn rõ rệt so với con cái. Ngược lại, ở nhiều loài chim theo chế độ một vợ một chồng (monogamy), áp lực cạnh tranh thấp hơn, dẫn đến sự khác biệt tuổi thọ giữa hai giới cũng nhỏ nhất hoặc thậm chí là con đực sống lâu hơn.

Bên cạnh đó, sự đầu tư của cha mẹ vào việc nuôi dưỡng con cái cũng đóng một vai trò then chốt. Dữ liệu cho thấy giới tính nào đầu tư nhiều hơn vào việc chăm sóc con non - thường là con cái ở động vật có vú có xu hướng sống thọ hơn. Điều này được xem là một lợi thế chọn lọc, đặc biệt ở các loài sống lâu như linh trưởng, khi con cái cần sống sót đủ lâu để đảm bảo con non của chúng trưởng thành hoặc có khả năng sinh sản độc lập.

Cuối cùng, để kiểm tra vai trò của môi trường, các nhà nghiên cứu đã so sánh tuổi thọ của động vật trong tự nhiên và trong môi trường được bảo vệ như sở thú, nơi các áp lực săn mồi, mầm bệnh hoặc khí hậu khắc nghiệt được giảm thiểu đáng kể. Kết quả cho thấy khoảng cách tuổi thọ vẫn tồn tại ngay cả trong điều kiện được bảo vệ, mặc dù nó thường nhỏ hơn. Phát hiện này củng cố ý kiến rằng sự khác biệt về tuổi thọ không chỉ là sản phẩm của môi trường sống mà còn là một phần sâu sắc của lịch sử tiến hóa, được định hình bởi sự tuyển chọn giới tính, đầu tư của cha mẹ và các khác biệt di truyền.

Những phát hiện từ nghiên cứu tiến hóa cho thấy rõ ràng một điều là phụ nữ sống thọ hơn không phải ngẫu nhiên, mà là kết tinh của vai trò duy trì sự sống trong tự nhiên. Khi sự tồn tại gắn liền với việc bảo vệ và nuôi dưỡng thế hệ sau, cơ thể nữ giới đã được "lập trình" để kiên cường hơn. Có lẽ, trong hành trình tiến hóa dài dằng dặc ấy, thiên nhiên đã trao cho phụ nữ một món quà - không chỉ là khả năng sinh tồn, mà còn là minh chứng cho sức mạnh bền bỉ của sự sống.