Doanh nhân Trần Chánh Chiếu:Kỳ 2: Cạnh tranh sòng phẳng với thương gia ngoại kiều

Trong suốt quá trình lãnh đạo phong trào Minh Tân, Trần Chánh Chiếu luôn nhất quán phương châm phải chấn hưng kinh tế, mở mang dân trí, khai phóng tầm nhìn cho dân…

Ngoài việc lập tờ báo Lục tỉnh Tân Văn để đưa ra chương trình cải cách, vận động Minh Tân ở Nam Kỳ, Trần Chánh Chiếu còn thành lập các cơ sở công thương nghiệp để tạo tài chính giúp đỡ du học sinh Việt Nam tại Nhật Bản. Đồng thời, ông còn vận động, khuyến khích giới điền chủ, tư sản và hương chức nông thôn có lòng yêu nước thành lập cơ sở kinh doanh để tranh thương với ngoại kiều.

Vận động thành lập công ty kinh doanh tại Nam Kỳ

Trong phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ, cuộc vận động thành lập Nam Kỳ Minh Tân công nghệ được Gilbert Chiếu khởi xướng từ rất sớm trên báo Nông cổ mín đàm để thực hiện hóa lời kêu gọi lập thương cuộc trên Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh Tân Văn nhiều năm trước đó.

Cụ thể, trên báo Nông cổ mín đàm số 330 (ngày 25/2/1908), Gilbert Chiếu cho đăng điều lệ của một công ty có tên Minh Tân công nghệ với mục đích dạy con trẻ trong xứ biết nghề dệt vải, dệt hàng lụa, làm pha lê, xà phòng, thuộc da, đóng giày...

Ngày 1/6/1908, tại Sài Gòn, 17 thành viên góp vốn đã thành lập Nam Kỳ Minh Tân công nghệ với Gilbert Chiếu làm tổng lý công ty, vốn cố định khoảng 1.000 đồng Đông Dương (tương đương 25.000 francs), trụ sở đặt tại Mỹ Tho. Điều lệ Công ty được công bố trên Lục tỉnh Tân Văn.

Điều lệ của Nam Kỳ Minh Tân công nghệ bao gồm “lập lò nghệ tại Nam Kỳ, lò chỉ, lò dệt, lò savon, thuộc da và pha li... và dạy con nít Annam học làm các nghề ấy” nhằm mục đích cạnh tranh với tư bản Pháp và tư sản Hoa kiều trong việc phát triển tiểu thủ công nghiệp, đào tạo nguồn nhân lực, giáo dục thực nghiệp, khẳng định vị trí kinh tế người Việt Nam.

Ngày 17/6/1908, những người sáng lập Nam Kỳ Minh Tân công nghệ đã tổ chức đại hội và lập vi bằng tại Minh Tân khách sạn và quyết định mua hơn 1 hécta đất tại làng Điều Hòa, Mỹ Tho để xây dựng xưởng sản xuất, cử người ra Bắc Kỳ học nghề làm hộp quẹt và tìm thợ mướn. Công ty chú trọng thêm lĩnh vực nấu dầu dừa, làm xà phòng và dạy nghề làm xà phòng, sau đó mở rộng thêm việc kinh doanh hàng hóa phương Tây.

Một sản phẩm đầu tiên và thành công nhất của Nam Kỳ Minh Tân công nghệ là xà phòng Con vịt (Savon Cancan) được đăng quảng cáo ngày 10/9/1908 trên báo Lục tỉnh Tân Văn số 43: “Tốt hơn của Chệc làm, bán nhiều: hạng một 100 kilos giá là 20 đồng, hạng nhì thì 100 kilos giá 15 đồng, hạng 3 100 kilos giá 10 đồng”. Nhờ giá cả rẻ và được người Việt ủng hộ nên hàng hóa cùng loại của ngoại bang buộc phải hạ giá.

Trần Chánh Chiếu còn cùng với những điền chủ, hương chức ở Nam Kỳ có cùng chí hướng vận động thành lập Công ty “Minh Tân túc mễ tổng cuộc” chuyên doanh lúa gạo, huy động vào khoảng 1.000.000 đồng, mỗi phần hùn 2 đồng, mô hình hoạt động có công ty mẹ và các công ty con. Trụ sở trung tâm của “Minh Tân túc mễ tổng cuộc” đặt tại Chợ Lớn, các chi nhánh ở các tỉnh thuộc Nam Kỳ (gọi là Minh Tân túc mễ phân cuộc).

Nam Kỳ Minh Tân công nghệ và “Minh Tân túc mễ tổng cuộc” bước đầu kinh doanh thuận lợi càng vực dậy tinh thần tự cường kinh tế và cạnh tranh sòng phẳng với ngoại kiều, vai trò của giai cấp tư sản Nam Kỳ cũng dần được khẳng định. Một làn sóng thành lập công ty cổ phần học theo các công ty của Trần Chánh Chiếu diễn ra sôi nổi trên khắp Nam Kỳ.

Thành lập Nam Trung khách sạn tại Sài Gòn

Trần Chánh Chiếu còn kinh doanh dịch vụ khách sạn, trong đó Nam Trung khách sạn của Gilbert Chiếu được biết đến là một trong ba khách sạn lớn tại Nam Kỳ vào đầu thế kỷ XX (Nam Trung khách sạn, Minh Tân khách sạn và Chiêu Nam lầu).

Nam Trung khách sạn khai trương vào ngày 15/11/1907, có quy mô 20 phòng nghỉ và nhà hàng, tọa lạc tại số 4 đường Amiral Krantz (nay là đường Hàm Nghi, TP.HCM). Đây là một khách sạn do Trần Chánh Chiếu và một số người khác hùn vốn đầu tư. Trong thời gian đầu, Gilbert Chiếu làm quản lý, sau đó, do phụ trách nhiều việc nên ông giao lại cho Trần Văn Tề quản lý.

Nam Trung khách sạn chủ yếu cung cấp dịch vụ lưu trú, ăn uống. Bên cạnh đó, khách sạn còn là một địa điểm liên lạc của phong trào Minh Tân ở Sài Gòn và là nơi tổ chức hướng dẫn, hỗ trợ cho người Việt trong việc kinh doanh, buôn bán. Lục tỉnh Tân Văn số 19 (26/2/1908) có đăng lời rao “Bổn quán tính mướn thầy chiều chiều, từ 7 giờ đến 10 giờ dạy cách làm sổ sách buôn bán tại Nam Trung khách sạn. Học phí phải đóng trước là 4 đồng mỗi tháng, ai muốn học thì ghi tên”. Ngày 21/5/1908, Gilbert Chiếu đăng bài trên Lục tỉnh tân văn số 27 thông báo Nam Trung khách sạn nhận ký gửi nông sản lúa, dừa, tiêu, bắp cho những người ở các tỉnh đến buôn bán ở Sài Gòn. Đặc biệt, tại Nam Trung khách sạn mỗi buổi chiều từ 5 giờ đến 11 giờ thường có các buổi biểu diễn đờn ca tài tử.

Số vốn kiếm được từ Công ty Minh Tân và Nam Trung khách sạn được Gilbert Chiếu ủng hộ cho phong trào Đông Du. Trong ba năm 1906, 1907, 1908, ngoài việc quyên tiền, ông còn vận động được 100 thanh niên cho phong trào Đông Du. Chính những hoạt động sôi nổi của phong trào Minh Tân đã làm cho chính quyền thực dân Pháp để ý, tìm cách đàn áp.

Tháng 10/1908, Trần Chánh Chiếu cùng 91 người đã bị bắt giam. Thực dân Pháp buộc tội ông về việc thành lập các cơ sở kinh tài cho phong trào Đông Du. Sau khi Gibert Chiếu bị bắt, phong trào Minh Tân do ông khởi xướng tan rã dần. Tháng 4/1909, sau 7 tháng bị giam, ông được thả tự do nhờ sự vận động của luật sư Phan Văn Trường ở Pháp. Sau đó, Gilbert Chiếu về quê ở Rạch Giá bán tất cả ruộng đất, phố xá để trả nợ cho cổ đông mà ông đứng ra gọi phần hùn trước đây rồi lên Sài Gòn mở tiệm buôn và viết sách để bí mật giúp đỡ Phan Bội Châu và Cường Để.

Năm 1917, Trần Chánh Chiếu bị thực dân Pháp bắt giam một lần nữa do bị nghi ngờ là người tài trợ giúp Phan Xích Long khởi nghĩa chống Pháp, nhưng do không đủ bằng chứng buộc tội nên ông chỉ bị giam giữ một thời gian.

Năm 1919, Gilbert Chiếu qua đời tại Sài Gòn, hưởng thọ 51 tuổi, thi hài của ông được an táng tại đất thánh họ đạo Tân Định (nay thuộc quận 1, TP.HCM).