Doanh nhân Trần Chánh Chiếu:Kỳ 1: Tiên phong vận động người Việt khuếch trương thương mại

Trần Chánh Chiếu hiệu là Quang Huy, sinh năm 1868 tại làng Vân Tập, tỉnh Rạch Giá (nay là phường Vĩnh Thanh Vân, TP. Rạch Giá, tỉnh Kiên Giang). Ông là con trai của ông Trần Thọ Cửu, một hương chức giàu có.

Chủ bút Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh tân văn

Xuất thân trong một gia đình khá giả, Trần Chánh Chiếu được gia đình chu cấp cho ăn học từ nhỏ. Ông sớm được đưa lên Sài Gòn để theo học Trường Trung học College d’Adran. Sau khi tốt nghiệp, Trần Chánh Chiếu được quan chủ tỉnh Rạch Giá mời về làm thông ngôn. Trong thời gian này, ông đã có cơ hội đọc nhiều sách báo, tài liệu phương Tây nên trở thành người có kiến thức khá sâu rộng.

Trần Chánh Chiếu nặng lòng với người dân và vùng đất quê hương Rạch Giá. Ông đã chiêu mộ người dân khẩn hoang vùng đất Tràm Chẹt thuộc quận Giồng Riềng. Không chỉ khai mở đất hoang thành ruộng lúa, ông còn thiết kế và xây cất phố xá, xây chợ Rạch Giá và trở thành đại điền chủ. Với công lao và danh tiếng, Trần Chánh Chiếu được chính quyền thực dân Pháp bổ nhiệm hàm đốc phủ và được nhập quốc tịch Pháp với tên gọi là Gilbert Trần Chánh Chiếu (gọi tắt là Gilbert Chiếu). Về sau, Trần Chánh Chiếu xin thôi việc về làm xã trưởng làng Vĩnh Thanh Vân.

Dù sự nghiệp và danh tiếng ngày càng tăng nhưng vào năm 1900, Gilbert Chiếu lại quyết định từ chức, bán bớt một phần tài sản, lên Sài Gòn để làm báo và tham gia phong trào duy tân yêu nước. Trong thời gian này, ông đã kết bạn với nhiều chí sĩ cùng chí hướng, như Nguyễn An Khương, Lương Khắc Ninh, Đặng Thúc Liêng, Nguyễn Thần Hiến… Nhờ thế, Trần Chánh Chiếu đã nhận thấy được thực trạng của đất nước, sự yếu kém của người Việt trong kinh doanh và sản xuất. Kể từ đó, Trần Chánh Chiếu đặt ra mục tiêu chấn hưng kinh tế nước nhà, vận động người Việt thay đổi tư duy kinh doanh, khuyến khích mọi người đứng ra “tranh thương”, “làm công nghiệp”.

Năm 1906, khi Lương Khắc Ninh được bổ nhiệm làm thành viên Hội đồng Tư vấn Đông Dương và thôi làm chủ bút báo Nông cổ mín đàm, tờ báo kinh tế tư nhân đầu tiên của người Việt tại Nam Kỳ, từ số báo 260 (ngày 9/10/1906) đến số báo 341 (ngày 26/5/1908), Gilbert Chiếu được bổ nhiệm làm chủ bút.

Trong thời gian làm chủ bút Nông cổ mín đàm, Gibert Chiếu tiếp tục cuộc vận động người Việt thay đổi tư duy kinh tế, đoàn kết, hợp tác sản xuất, kinh doanh để cạnh trạnh với người Hoa mà Lương Khắc Ninh đã khởi xướng trước đó. Dưới sự điều hành của Trần Chánh Chiếu, Nông cổ mín đàm tiếp tục phát triển mạnh mẽ với hàng loạt bài viết hướng dẫn các nhà buôn cách giao thương, buôn bán với người nước ngoài, kêu gọi họ đoàn kết chống lại sự cạnh tranh lũng đoạn của các nhà buôn người Hoa và người Ấn được xuất bản với mục đích thức tỉnh người Việt chung tay gây sự chuyển biến xã hội, bằng cách đả phá những quan điểm Nho giáo lỗi thời như “trọng nông, ức thương”, cùng nhau tranh thương với ngoại kiều.

Đến ngày 14/11/1907, Gilbert Chiếu (bút danh Trần Nhựt Thăng) còn được mời về làm chủ bút tờ báo Lục tỉnh tân văn và sử dụng tờ báo này để đăng bài vận động minh tân ở Nam Kỳ. Các bài xã luận của ông đã được tập hợp lại thành quyển Minh Tân tiểu thuyết xuất bản vào năm 1907. Minh Tân tiểu thuyết được coi là chủ thuyết của phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ.

Trong Minh Tân tiểu thuyết, ông đã mô tả tình hình kinh tế thế giới và thực trạng kinh tế nước nhà như sau: “Tôi đi khắp nẻo đường Hương Cảng, Dương Thành, Hồ Bắc, Phật Sơn, Tam Thủy… đều thấy thiên hạ đua bơi đau đáu lo đường sanh phương thương nghệ. Người thì ngồi trong phố rộng dệt bố tơ, làm pha ly, làm lược, làm cà rá, hoa tai, kẻ lo đóng giày, làm hia, làm mũ, làm kiếng, làm đèn, làm rương, làm thúng, làm đủ các thứ vật dụng gửi qua Việt Nam mà bán cho người mình mua. Có kẻ lại lo việc tân dân lập nhựt báo, khai sở nhà in bản đá, vẽ đủ các hình cho thiên hạ dễ hiểu. Có người văn chương lo dịch sách ngoại ngữ ra chữ Nho, đặng cho người Thanh tường lãm… Còn các nhà đại thương thì lại rao truyền trong nhựt báo, in biểu thị, cáo thị mà rải khắp, cùng dán tứ phương. Xưa vách tường đóng rong, nay tường thành ngũ sắc. Ngu đệ vào mỗi một nhà nghề mà xem cho rõ cơ mưu. Người Quảng Đông đều hỏi chớ bên Nam Việt không có như thế sao? Tôi hổ thẹn rơi nước mắt…”.

Phát động phong trào Minh Tân ở Nam Kỳ

Sau cuộc gặp gỡ cụ Phan Bội Châu ở Hương Cảng vào đầu tháng 7/1907, Trần Chánh Chiếu đã cùng với nhiều chí sĩ yêu nước tích cực vận động ủng hộ phong trào Đông Du.

Cùng với việc vận động ủng hộ phong trào Đông Du, Gilbert Chiếu còn đẩy mạnh cuộc vận động người Việt kinh doanh và tranh thương với người Hoa trên Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh Tân Văn lên mức mạnh mẽ hơn. Từ đó, Trần Chánh Chiếu còn đứng ra thành lập Hội Minh Tân (lấy từ chữ “Minh đức, tân dân” trong sách Đại học thuộc bộ Tứ Thư) để thu hút các nhà tư sản, công chức, trí thức người Việt có lòng yêu nước cùng nhau đoàn kết, chung tay phát triển sự nghiệp đại thương của dân tộc, tạo sự chuyển biến về tư duy và phương thức kinh doanh trong xã hội.

Trong số 1 của Lục tỉnh Tân Văn, Trần Chánh Chiếu đã cho đăng bài “Cấp báo lợi quyền”, công khai kêu gọi Minh Tân: “Đồng bào ơi, tra ước cùng nhau mà kịp gióng tiếng chuông tự do lên, dựng cây cờ độc lập dậy, truyền lời hịch Minh Tân ra, cho đặng mở mặt mở mày cùng người ngoại quốc, cho đặng nở gan nở ruột cùng bạn đồng bang, chớ khá nghi nghi ngờ ngờ, dụ dụ bất quyết, mà đợi cho đến người thâu hết lợi quyền của mình hay sao, chúng ta đây chẳng khác nào người bịnh, nếu chẳng cấp trị, sao cho khởi tự biểu nhị lý, tự phủ nhi tang, thâm nhập cao oan, đến đó rồi tuy hữu Biển Thước cũng nang thi kỳ diệu, dầu có Hoa Đà cũng nang hạ ký châm”. Về sau, các bài của Lục tỉnh tân văn không chỉ dừng lại ở việc kêu gọi Minh Tân mạnh mẽ mà còn thể hiện tinh thần yêu nước và khát vọng Minh Tân để làm cho đất nước văn minh, hùng mạnh.

Những hoạt động tích cực của Gilbert Chiếu trên hai tờ báo Nông cổ mín đàm và Lục tỉnh Tân Văn cùng với việc vận động ủng hộ phong trào Đông Du đã biến những lời kêu gọi vận động người Việt ở Nam Kỳ thay đổi tư duy, đoàn kết, hợp tác để phát triển kinh tế trở thành một cuộc cải cách trong thực tế trên nhiều lĩnh vực, diễn ra trên khắp Nam Kỳ gọi là phong trào Minh Tân.