“Đặng Thùy Trâm và cuốn nhật ký thứ ba”: Hé mở nhiều câu chuyện cảm động

Giám đốc - Tổng Biên tập Nhà Xuất bản Phụ nữ Việt Nam Khúc Thị Hoa Phượng cho biết, năm 2005, hai cuốn nhật ký chiến tranh của nữ bác sĩ, liệt sĩ Đặng Thùy Trâm, sau 35 năm ẩn tích trên đất Mỹ, đã được chính những cựu binh Mỹ trả về cho gia đình chị và nhờ đó, cuốn “Nhật ký Đặng Thùy Trâm” được xuất bản và biết đến rộng rãi. Đến nay, hơn nửa triệu bản sách đã được phát hành tại Việt Nam, sách cũng được dịch ra 23 thứ tiếng trên thế giới, gây xúc động mãnh liệt và truyền cảm hứng cho nhiều người về một tâm hồn Việt Nam trong kháng chiến chống Mỹ. Rất nhiều sự kiện, hoạt động được tổ chức để tôn vinh hình tượng nữ bác sĩ, liệt sĩ, Anh hùng lực lượng vũ trang Đặng Thùy Trâm. “Ngọn lửa” Đặng Thùy Trâm, sức sống của dòng nhật ký chiến tranh ấy vẫn luôn bền bỉ suốt 20 năm qua.

Năm 2025, cuốn nhật ký thứ ba được tác giả Đặng Kim Trâm - em gái của nữ bác sĩ, liệt sĩ Đặng Thùy Trâm - người phụ trách chính các di cảo của nữ bác sĩ, biên soạn thành sách, cùng với nhiều tư liệu khác liên quan. Sách do Nhà Xuất bản Phụ nữ ấn hành, đưa độc giả nhìn lại trọn vẹn câu chuyện đặc biệt của một con người – chiến sĩ bình dị trong chiến tranh, giúp chúng ta biết thêm về chân dung Đặng Thùy Trâm với tuổi trẻ, tri thức và văn hóa của một người con gái Hà Nội. Đây không chỉ là sự tiếp nối dòng chảy về nữ bác sĩ chiến trường - liệt sĩ Đặng Thùy Trâm mà còn là tiếng vọng sâu lắng, mở thêm những cánh cửa mới dẫn vào tâm hồn người đã khuất nhưng đã, đang và vẫn còn sống mãi trong ký ức nhiều thế hệ.

Về cuốn nhật ký thứ ba của chị gái mình, tác giả Đặng Kim Trâm cho biết, đây là cuốn nhật ký thứ ba của liệt sĩ Đặng Thùy Trâm đến với độc giả nhưng thực ra đó là cuốn nhật ký có trước hai cuốn kia, được nữ bác sĩ viết những năm cuối cùng trước khi xung phong vào chiến trường, được bà gửi lại cho mẹ giữ.

Cuốn sách dày 384 trang, gồm 2 phần “Lớp người lý tưởng”, “Cây cầu bắc qua dòng sông chia cắt”. Trong đó, ngoài nhật ký của bác sĩ Đặng Thùy Trâm, còn có một số thư từ với gia đình, bè bạn; hồi ký của bà Doãn Ngọc Trâm - mẹ bác sĩ Đặng Thùy Trâm; bài viết của tác giả Đặng Kim Trâm và các em của nữ bác sĩ.

Thời thơ ấu, thiếu niên và một phần thanh xuân tươi đẹp của Đặng Thùy Trâm được kể lại, cùng với những kỷ niệm bên gia đình, bè bạn, trong lòng Thủ đô Hà Nội hòa bình, với trái tim hướng về miền Nam ruột thịt. Những trang viết hiện lên hình ảnh một Đặng Thùy Trâm đầy tính nữ, với sức trẻ, với một trái tim tràn ngập tình yêu dành cho đất nước, gia đình, người thân, bè bạn.

Một điều từng gây nhiều tò mò là mối tình không thành của bác sĩ Đặng Thùy Trâm với M., một quân nhân miền Nam đa tài. Trong cuốn sách này, mối tình đó được hiện lên qua nhiều góc nhìn khác nhau, chân thật và rất “đời”…

Sách dành phần sau thuật lại hành trình hai cuốn nhật ký chiến tranh của Đặng Thùy Trâm tìm về với nơi nó thuộc về sau 35 năm, ly kỳ và xúc động; những chuyện sau khi “Nhật ký Đặng Thùy Trâm” được xuất bản, như chuyện đi tìm gặp người đầu tiên của phía “bên kia” đọc nhật ký Đặng Thùy Trâm và ngăn đừng đốt, về chuyến đi sang Mỹ nhận hai cuốn nhật ký bị thất lạc, chuyện người mẹ vĩ đại của người con gái vĩ đại…

Bà Kim Trâm kỳ vọng Đặng Thùy Trâm và cuốn nhật ký thứ ba như là “một cuốn biên niên sử” về liệt sĩ Đặng Thùy Trâm. “Tôi dùng chữ biên niên sử, bởi vì, không phải sau khi chị Thùy Trâm mất đi là chị không còn hiện diện nữa. Thực ra, sự hiện diện của chị sau khi mất, thậm chí tôi thấy còn mạnh mẽ hơn cả khi chị còn sống”, bà chia sẻ.

Từ góc độ nghiên cứu, TS. Hà Thanh Vân cho rằng có thể xem Đặng Thùy Trâm và cuốn nhật ký thứ ba là một đóng góp cho dòng văn học hồi cố, ký ức. Những gì Đặng Thùy Trâm viết ra không chỉ sống trong tâm trí người thân (ký ức giao tiếp), mà đã bước vào “bộ nhớ văn hóa” lâu dài của Việt Nam thời kỳ hậu chiến. Những trang viết của chị không chỉ là di cảo riêng tư, mà trở thành một phần của trí nhớ cộng đồng, thông qua sự gìn giữ của gia đình, được xã hội công nhận và được “văn chương hóa” như một tiếng nói không phai nhạt của một con người Việt Nam trong thế kỷ 20.

Phân tích sâu hơn, TS. Vân cho rằng, nếu như cuốn nhật ký trước đây của Đặng Thùy Trâm dựng nên một chân dung cá nhân trong dòng chảy chiến tranh, thì cuốn nhật ký thứ ba mở rộng không gian ký ức sang phạm vi gia đình, xã hội và thời đại.

Đặt tác phẩm trong dòng chảy rộng hơn của văn học thế giới, nhà nghiên cứu này còn cho rằng đây là trường hợp tiêu biểu cho văn học hồi cố, ký ức, một khuynh hướng tuy đã được ghi nhận từ lâu ở quốc tế, nhưng lại chưa thật sự được quan tâm đúng mức ở Việt Nam.

Đặc biệt, nhà nghiên cứu Hà Thanh Vân còn nhấn mạnh giá trị tư liệu của cuốn sách không chỉ nằm ở những trang viết ký ức, mà còn ở cách nó gợi mở hướng tiếp cận mới với lịch sử: lịch sử qua lời kể. Bà kỳ vọng: “Sau Nhật ký Đặng Thùy Trâm, chúng ta biết đâu sẽ có nhiều cuốn nhật ký khác để hình thành một lịch sử qua lời kể, toàn vẹn hơn từ nhiều góc nhìn, chứ không chỉ là từ những tác phẩm nghiên cứu theo kiểu hàn lâm, kinh viện”.