Phát triển đường cao tốc: “Lấp đầy” khoảng trống pháp lý đối với O&M

Nhưng hiện nay, khung pháp lý và chính sách cho mô hình trên còn thiếu, bất cập, cần phải "lấp đầy".

Theo đánh giá xếp hạng của Diễn đàn Kinh tế Thế giới mới đây về chỉ số năng lực cạnh tranh toàn cầu, chỉ số chất lượng đường bộ và chỉ số kết nối giao thông đường bộ của Việt Nam đứng vị trí 103 và 104 trong số 141 nền kinh tế được xếp hạng, thuộc nhóm 30% các nền kinh tế có năng lực hạ tầng giao thông kém nhất thế giới.

Hạ tầng giao thông yếu kém là một trong những nguyên nhân dẫn đến chi phí logistics của Việt Nam còn rất cao, chiếm đến 20% GDP, cao gần gấp đôi mức bình quân của các nước phát triển, cao hơn mức bình quân chung của thế giới khoảng 14-15%, làm giảm sức cạnh tranh của nền kinh tế và doanh nghiệp (DN) trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Phát triển hạ tầng giao thông, nhất là giao thông đường bộ với "xương sống" là những tuyến đường cao tốc để nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế được xem là một trong những mũi đột phá quan trọng trong chiến lược phân bổ nguồn lực quốc gia. Thế nhưng, đầu tư cho phát triển hạ tầng giao thông còn gặp rất nhiều khó khăn do ngân sách nhà nước hạn hẹp. 

Ông Vũ Tiến Lộc - Ủy viên Ủy ban Kinh tế của Quốc hội cho biết, những năm vừa qua, vốn đầu tư công cho hạ tầng giao thông chỉ đáp ứng được khoảng 30%. Trong giai đoạn tới, đầu tư công các công trình hạ tầng giao thông từ ngân sách nhà nước vẫn chỉ đáp ứng được khoảng 70%, còn lại phải huy động từ các nguồn khác.

Huy động vốn đầu tư từ khu vực tư nhân thông qua hình thức PPP vẫn được xem là quan trọng, đạt được hai mục tiêu là giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước, đồng thời tạo cơ hội cho khu vực tư nhân phát triển, tạo ra năng lực mới cho xã hội mà ở đó cả Nhà nước, DN và người dân đều có lợi.

Vấn đề ở chỗ, khung pháp lý cho việc triển khai xây dựng các công trình giao thông theo hình thức PPP vẫn nhiều bất cập. Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư đã được Quốc hội ban hành năm 2020, được xem là hành lang pháp lý quan trọng giải quyết các nút thắt cản trở thực hiện các công trình giao thông theo hình thức PPP, nhưng theo TS. Nguyễn Đức Kiên - Tổ trưởng Tổ Tư vấn kinh tế của Thủ tướng Chính phủ, trước khi chưa có Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư, số dự án thực hiện khá nhiều, từ khi luật này có hiệu lực, số dự án thực hiện thấp hơn giai đoạn trước, trong khi tiềm năng triển khai các công trình đầu tư công theo hình thức PPP vẫn còn rộng mở.

Một trong những nguyên nhân quan trọng, theo ông Nguyễn Đức Kiên, mối quan hệ giữa Nhà nước và nhà đầu tư tư nhân trong thực hiện các công trình theo hình thức PPP vẫn còn bất bình đẳng.

Tại cuộc họp Ủy ban Kinh tế của Quốc hội mới đây, bàn về đề xuất của Chính phủ đối với ba dự án đầu tư công đường cao tốc trên tuyến Bắc - Nam triển khai trong thời gian tới, các thành viên của ủy ban này đã đề cập khá nhiều đến khả năng thực hiện theo hình thức PPP, không chỉ trong quá trình xây dựng mà cả trong giai đoạn quản lý và vận hành.

Một số ý kiến cho rằng, mô hình O&M giúp quản lý, vận hành đường cao tốc hiệu quả. Bản chất của O&M là đầu tư công, quản trị tư, tức là Nhà nước làm đường cao tốc sau đó chuyển nhượng quyền vận hành (bao gồm cả thu phí, bảo trì) cho nhà đầu tư tư nhân. Đây là hình thức đã được áp dụng phổ biến tại các nước như Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc... Mô hình O&M thực tế cũng đã được triển khai tại Việt Nam. 

Theo ông Lộc, O&M chưa phổ biến tại Việt Nam là do còn thiếu những yếu tố cần thiết như chưa có bộ tiêu chuẩn chuyên về quản lý, khai thác đường cao tốc; thiếu các văn bản pháp luật hướng dẫn chi tiết các điều khoản chủ yếu trong hợp đồng O&M để cả cơ quan nhà nước và nhà đầu tư tư nhân có thể dựa vào đó để thương thảo, xây dựng, tổ chức vận hành hiệu quả, hài hòa được lợi ích cho cả Nhà nước và nhà đầu tư.

Khoảng trống pháp lý đó cần phải được sớm "lấp đầy" để áp dụng O&M cho đường cao tốc trong thời gian tới, trên cơ sở hài hòa lợi ích giữa các bên, chia sẻ và phòng ngừa được những rủi ro có thể xảy ra, xử lý hiệu quả các tranh chấp phát sinh (nếu có), góp phần huy động hiệu quả nguồn vốn đầu tư từ khu vực tư nhân tham gia vào phát triển hạ tầng giao thông.