"Nếu Mỹ nhìn nhận một cách mù quáng quan hệ 2 nước dưới góc độ cạnh tranh cường quốc và lựa chọn chính sách 'tôi thắng, anh thua', điều đó sẽ chỉ đẩy Bắc Kinh và Washington vào đối đầu và xung đột, cũng như đẩy thế giới vào chia rẽ, hỗn loạn", Bộ Ngoại giao Trung Quốc dẫn lời ông Vương Nghị tại hội thảo trực tuyến hôm 31/5/2022 về vai trò của cựu ngoại trưởng Mỹ Henry Kissinger trong mối quan hệ Mỹ - Trung.
 |
Ngoại trưởng Vương Nghị. Ảnh: Bộ Ngoại giao Trung Quốc. |
Ngoại trưởng Trung Quốc cho rằng quan hệ 2 nước ngày càng đối mặt nhiều thách thức và lo ngại nó sẽ tiếp tục chệch hướng. "Bầu không khí trong quan hệ Mỹ - Trung hiện rất bất thường và nỗi lo lắng quá mức của Mỹ là hoàn toàn không cần thiết", ông Vương nói.
Theo Ngoại trưởng Trung Quốc, Washington cần chọn con đường phù hợp trong mối quan hệ với Bắc Kinh bằng cách từ bỏ "tâm lý Chiến tranh Lạnh" và kiểm soát bất đồng giữa 2 nước. Ông nhấn mạnh, "quan hệ Trung - Mỹ không thể xấu đi tiếp nữa và phải đưa ra sự lựa chọn đúng đắn".
Theo đó, cần chấn chỉnh nhận thức chiến lược và từ bỏ tâm lý Chiến tranh Lạnh, củng cố nền tảng chính trị và kiểm soát thỏa đáng bất đồng, thoát khỏi logic cạnh tranh và tăng cường trao đổi hợp tác. Hiện, phía Mỹ chưa bình luận về tuyên bố của Ngoại trưởng Trung Quốc.
Quan hệ hai bên ngày một rạn nứt
Quan hệ Mỹ - Trung xấu đi nghiêm trọng vào năm 2020, khi chính quyền Trump bác bỏ mạnh mẽ các tuyên bố chủ quyền phi lý của Trung Quốc ở Biển Đông, tăng cường các cuộc tuần tra tự do hàng hải trong khu vực, đồng thời ra lệnh đóng cửa lãnh sự quán Trung Quốc ở Houston.
Đáp lại, quân đội Trung Quốc (PLA) nâng cao trạng thái sẵn sàng chiến đấu và triển khai hàng loạt cuộc tập trận quy mô lớn, châm ngòi cho các lo ngại về nguy cơ nổ ra đụng độ bất ngờ giữa hai bên. Khi Tổng thống Joe Biden lên nắm quyền, cuộc khủng hoảng đã được ngăn chặn.
Tuy nhiên, các chuyên gia lẫn giới chức Mỹ gần đây cho rằng Washington và Bắc Kinh hiện thậm chí còn đối mặt với nguy cơ tính toán sai lầm hay va chạm bất ngờ vượt kiểm soát cao hơn nhiều so với năm 2001, khi một chiến đấu cơ Trung Quốc va quệt với máy bay do thám Mỹ trên bầu trời gần đảo Hải Nam.
"Nguy cơ leo thang hiện lớn hơn đáng kể so với năm 2001. Cách đây 21 năm, chúng ta đã chứng kiến một giai đoạn bế tắc và căng thẳng chính trị trong khoảng 11 ngày trước khi hai bên đạt được đột phá. Nếu chuyện như vậy xảy ra hôm nay, Mỹ và Trung Quốc sẽ phải mất nhiều hơn 11 ngày để giải quyết", Amanda Hsiao - nhà phân tích từ Nhóm Khủng hoảng Quốc tế, trụ sở ở Brussels, Bỉ, nhận xét.
Khả năng xảy ra xung đột ngoài ý muốn giữa hai siêu cường vẫn còn tương đối thấp, song rủi ro đang tăng lên, khi cơ chế liên lạc và quản lý khủng hoảng giữa 2 nước gần như đóng băng, trong lúc nhiều tàu chiến, máy bay, tàu ngầm hơn đang hiện diện xung quanh Trung Quốc. Bên cạnh đó, những khác biệt khó khỏa lấp về ý thức hệ càng khiến cơ hội thỏa hiệp trở nên khó khăn hơn.
"Rủi ro tăng lên vì mỗi bên đều cho rằng đối phương đang có ý đồ xấu. Hai bên đều rất khó có thể xuống nước", Michael Green - chuyên gia tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), cho biết.
Trong khi Mỹ cho rằng Trung Quốc đang muốn thay đổi trật tự toàn cầu "dựa trên luật lệ" thì Bắc Kinh coi Washington là một siêu cường đang có ý định kiềm chế Trung Quốc, ngăn nước này trỗi dậy.
"Nhiều người lo ngại sự cố xảy ra bởi cả hai phía đều đang trong tâm thế đề phòng nhau. Thật đáng ngạc nhiên là chúng ta chưa gặp phải bất kỳ sự cố nào kể từ năm 2001 đến nay", Susan Thornton - chuyên gia cấp cao tại Trường Luật Yale, cựu quan chức Bộ Ngoại giao Mỹ, đánh giá.
 |
Tổng thống Mỹ Joe Biden và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (trên màn hình) họp thượng đỉnh trực tuyến hồi tháng 11/2021. Ảnh: AFP. |
Ít kênh đối thoại và thông tin nhiễu loạn
Hiện, Mỹ và Trung Quốc đều thiếu hoặc có rất ít các cơ chế quản lý một số lĩnh vực tiềm ẩn xung đột đang nổi lên như hạt nhân, vũ trụ và không gian mạng. Nhiều công cụ để ngăn chặn mọi thứ đi chệch hướng đều không phát huy tác dụng, trong đó gồm Quy tắc về Chạm trán bất ngờ trên Biển năm 2014, một phụ lục về chạm trán trên không được nhất trí năm 2015 và Thỏa thuận Tham vấn Quân sự trên Biển năm 1998.
Các mối quan tâm chung trước đây có thể giúp tạo dựng lòng tin Mỹ - Trung như y tế toàn cầu và môi trường, đang ngày càng bị chính trị hóa và được sử dụng để xây dựng quyền lực mềm. Các cuộc thảo luận bán chính thức giữa 2 bên cũng giảm đi đáng kể, một phần do Covid-19, nhưng cũng là kết quả của các chính sách thị thực thắt chặt hơn, chủ nghĩa dân tộc gia tăng và bầu không khí mất lòng tin.
Liên lạc giữa quân đội Trung Quốc và Lầu Năm Góc đang giảm dần. Các cuộc thảo luận trong khuôn khổ Đối thoại Ngoại giao và An ninh cấp cao, do chính quyền tổng thống Donald Trump thiết lập năm 2017 trước khi quan hệ xấu đi, đã bị hủy bỏ vào năm 2019.
Số cuộc tiếp xúc giữa quan chức quốc phòng 2 nước đã giảm xuống còn 11 vào năm 2019, từ hơn 40 cuộc ở đỉnh điểm hồi năm 2013, theo Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế. Mặt khác, không có bất kỳ cuộc đàm phán quốc phòng cấp lãnh đạo nào được tổ chức từ tháng 8/2020 đến tháng 4 năm nay.
Các đường dây nóng thường xuyên đổ chuông "trong những căn phòng trống", Kurt Campbell - Điều phối viên khu vực Ấn Độ - Thái Bình Dương của Tổng thống Mỹ Joe Biden, cho biết vào năm ngoái. Theo bà Thornton, đằng sau một thứ tưởng như đơn giản như đường dây nóng là những khác biệt rõ rệt mang tính cấu trúc giữa 2 nước.
Chính quyền Trung Quốc thường có xu hướng phát đi những thông điệp mang tính tập trung, từ cấp cao nhất và không điều chỉnh. Sau một sự cố lớn, họ cần vài ngày hoặc vài tuần để xem xét, cân nhắc các tác động chính trị rồi mới tiến đến đồng thuận về thông điệp đưa ra.
Ngược lại, hệ thống của Mỹ là phi tập trung, thậm chí nhiễu loạn khi các quan chức không ngần ngại đưa ra những quan điểm khác nhau. Nếu sự cố xảy ra, các thủy thủ hoặc phi công thường đăng ảnh gần như ngay lập tức và Lầu Năm Góc cũng liên tục đưa ra các tuyên bố không đồng nhất khi họ có thêm thông tin.
"Bây giờ, với sự phổ biến của mạng xã hội, hiệu ứng sẽ nhân lên nhiều lần và mọi người đều muốn có lời giải thích ngay lập tức cho những gì đã xảy ra. Các bên khi đó sẽ khó hạ nhiệt hơn nhiều, và căng thẳng nhiều khả năng sẽ leo thang thành một loại xung đột nào đó", Thornton nói.
