Khi ngành thủy lợi bước vào kỷ nguyên số

Tại Diễn đàn “Khoa học công nghệ, chuyển đổi số trong quản lý, vận hành công trình thủy lợi thực hiện theo Nghị quyết 57” do Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) và Báo Nông nghiệp và Môi trường tổ chức ngày 17/10, các đại biểu thống nhất rằng chuyển đổi số đã trở thành nhiệm vụ trung tâm của ngành thủy lợi. Mục tiêu không dừng ở việc áp dụng công nghệ mà phải thay đổi toàn diện cách vận hành, dự báo và ra quyết định.

Thách thức không nằm ở công nghệ

Ông Nguyễn Mạnh Hùng - Trưởng phòng Quản lý vận hành và tưới tiêu, Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi cho biết, việc ứng dụng công nghệ thông tin đã giúp hình thành các bản tin dự báo nguồn nước, chất lượng nước định kỳ, giúp địa phương chủ động hơn trong điều tiết. Tuy vậy, phần lớn công trình vẫn vận hành thủ công, dữ liệu rời rạc và chưa cập nhật theo thời gian thực, khiến hiệu quả chưa đạt như kỳ vọng.

Theo ông Nguyễn Hồng Khanh - Phó Cục trưởng Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi, thách thức lớn nhất hiện nay là thiếu một hệ thống quản lý thống nhất. “Mỗi địa phương đầu tư một kiểu, chọn phần mềm và thiết bị khác nhau, nên dữ liệu không chia sẻ được. Khi không có tiếng nói chung, việc điều hành tổng thể sẽ gặp nhiều trở ngại”, ông nói.

Từ thực tế Cà Mau, ông Nguyễn Thanh Tùng - Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi tỉnh cho biết, tỉnh đã xây dựng trung tâm quan trắc và tích hợp dữ liệu giữa thủy lợi và thủy sản. Tuy nhiên, hệ thống gặp nhiều vướng mắc vì thiết bị không tương thích, chi phí bảo trì cao và dữ liệu lại được lưu trữ tại máy chủ ở nước ngoài. “Điều hành mà không kiểm soát được dữ liệu là điều rất rủi ro”, ông chia sẻ.

Tại Cần Thơ, ông Mai Hồng Tâm - Phó Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi TP. Cần Thơ cho rằng, dù có hệ thống công trình quy mô lớn, việc ứng dụng công nghệ vẫn dừng ở quy mô nhỏ, thiếu sự liên thông giữa các cấp quản lý. Việc ra quyết định vì thế vẫn phụ thuộc nhiều vào kinh nghiệm hơn là dữ liệu thực tế.

Khánh Hòa là địa phương từng đi sớm trong lắp đặt hệ thống điều khiển tự động tại các hồ chứa lớn. Tuy nhiên, theo ông Lê Xuân Thái - Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi tỉnh, sau vài năm, nhiều thiết bị xuống cấp do thiếu kinh phí bảo trì định kỳ. “Nếu không có định mức chi riêng cho thiết bị số, rất khó để duy trì hoạt động lâu dài. Cùng với đó, việc sử dụng nhiều phần mềm khác nhau khiến việc quản lý trở nên phức tạp và tốn kém”, ông Thái nói.

TP.HCM là ví dụ cho cách làm bài bản hơn. Ông Nguyễn Văn Đam - Giám đốc Công ty TNHH MTV Quản lý Khai thác Dịch vụ Thủy lợi TP.HCM cho biết, từ năm 2005, thành phố đã đầu tư hệ thống điều khiển tự động và vận hành ổn định đến nay. “Chúng tôi có thể theo dõi mực nước, triều cường theo thời gian thực, lập kịch bản điều hành trước khi sự cố xảy ra. Quản lý dựa trên dữ liệu giúp tiết kiệm chi phí và nâng cao năng suất”, ông Đam thông tin.

Ở lĩnh vực nghiên cứu, Phân hiệu Trường Đại học Thủy lợi đang ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong dự báo và điều hành công trình. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia nhận định, vấn đề không nằm ở công nghệ, mà ở chất lượng dữ liệu đầu vào. Nếu dữ liệu chưa chuẩn hóa, chưa được cập nhật thường xuyên, mọi mô hình thông minh cũng khó hoạt động chính xác.

Hướng tới một nền quản lý thống nhất và minh bạch

Ngày 13/10, Chính phủ công bố Bộ tiêu chí đánh giá hiệu quả khoa học - công nghệ và chuyển đổi số trong phát triển kinh tế - xã hội, trong đó có nhóm tiêu chí riêng cho ngành thủy lợi. Đây là cơ sở để toàn ngành rà soát, xây dựng chiến lược hành động phù hợp với từng địa phương, tránh đầu tư dàn trải và thiếu trọng tâm.

Bà Nguyễn Giang Thu - Phó Vụ trưởng Vụ Khoa học và Công nghệ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho rằng, ngành thủy lợi cần sớm có bộ tiêu chuẩn quốc gia về dữ liệu và công nghệ để tránh tình trạng mạnh ai nấy làm. Khi có chuẩn chung, dữ liệu mới được chia sẻ, khai thác và phục vụ tốt cho quản lý. Bởi dữ liệu không chỉ là con số, mà là nền tảng để dự báo, điều hành và ra quyết định chính xác.

GS.TS Lê Mạnh Hùng - Chủ tịch Hội Khoa học và Kỹ thuật Thủy lợi TP.HCM đặt ra câu hỏi then chốt: “Ai cũng nói chuyển đổi số là xu thế, nhưng làm thế nào, làm đến đâu và bằng nguồn lực nào?”. Ông cho rằng, nếu không có một nền tảng quản lý tập trung, đồng bộ từ phần cứng đến phần mềm, chuyển đổi số sẽ chỉ dừng ở mức hình thức. “Không thể để mỗi nơi dùng một phần mềm, một thiết bị riêng, vì như vậy dữ liệu không thể kết nối, mà đã không kết nối thì không thể điều hành hiệu quả”, ông Hùng nhấn mạnh.

Theo ông Hùng, việc thiết lập khung chuẩn quốc gia là bước đi đầu tiên. Khi có khung thống nhất, các địa phương sẽ dễ dàng triển khai, và Nhà nước cũng có cơ sở để phân bổ ngân sách, đánh giá hiệu quả, đào tạo nhân lực. Khi đó, chuyển đổi số không còn là phong trào, mà trở thành một quá trình có kế hoạch, có mục tiêu rõ ràng.

Thực tế cho thấy, chuyển đổi số không chỉ là cài đặt phần mềm hay lắp đặt thiết bị mà thay đổi cách làm việc, cách tư duy. Khi dữ liệu được thu thập và sử dụng đúng, người vận hành có thể dự báo sớm, chủ động ứng phó thay vì chờ sự cố xảy ra. Khi các địa phương cùng chia sẻ thông tin, ngành thủy lợi sẽ điều phối nguồn nước hài hòa hơn, giảm rủi ro và phục vụ tốt hơn cho người dân.

Quan trọng hơn, công nghệ chỉ là phần nổi của tảng băng. Phần chìm và cũng là phần quyết định chính là năng lực con người và tầm nhìn quản trị. Khi mọi cấp, mọi đơn vị hiểu rằng dữ liệu không chỉ là công cụ mà là tài sản, ngành thủy lợi mới thực sự bước vào thời kỳ quản lý hiện đại và bền vững.