Doanh nhân Nguyễn Trọng Lội: Người tạo dựng thương hiệu nước mắm Liên Thành (Kỳ 1)

Kỳ 1: Người sáng lập Hội Liên Thành

Nguyễn Trọng Lội sinh năm 1881 tại Phan Thiết, tỉnh Bình Thuận. Ông là con trưởng của danh sĩ Nguyễn Thông (1827-1884) và bà Ngô Thị A Thúy, là anh trai Nguyễn Quý Anh.

Gia đình Nguyễn Trọng Lội nguyên quán ở thôn Bình Thạnh, huyện Tân Thạnh, tỉnh Gia Định (nay thuộc xã Phú Ngãi Trị, huyện Châu Thành, tỉnh Long An), nhưng khi ba tỉnh miền Tây Nam bộ bị thực dân Pháp chiếm trọn vào năm 1867, Nguyễn Thông đã đưa cả nhà theo các sĩ phu yêu nước ra Bình Thuận tị địa, tiếp tục làm việc cho triều đình Huế, nhất quyết từ chối hợp tác với thực dân Pháp.

Ngay từ nhỏ, Nguyễn Trọng Lội đã được tiếp thu nền tảng Nho học và truyền thống yêu nước từ cha. Tuy nhiên, giống như người em trai Nguyễn Quý Anh, Nguyễn Trọng Lội dù là người học rộng tài cao nhưng lại từ bỏ khoa cử mà chọn con đường cùng bạn bè đồng chí hướng và sĩ phu yêu nước nghiên cứu xây dựng Bình Thuận trở thành một tỉnh kinh tế phát triển.

Những năm đầu thế kỷ XX, thông qua cuộc gặp gỡ với các cụ Phan Chu Trinh, Trần Quý Cáp và Huỳnh Thúc Kháng, Nguyễn Trọng Lội đã dần tiếp thu tư tưởng duy tân đang được các cụ phát động trên hành trình Nam du khắp các tỉnh miền Trung nhằm mưu đường cứu nước, thoát khỏi sự cai trị của thực dân Pháp cũng như chấn hưng dân trí.

Khoảng năm 1905, khi cụ Phan Chu Trinh, Trần Quý Cáp và Huỳnh Thúc Kháng vào Bình Thuận truyền bá tư tưởng duy tân cho dân chúng, Nguyễn Trọng Lội và Nguyễn Quý Anh đã cùng Nguyễn Hiệt Chi, Trương Gia Mô và nhiều chí sĩ yêu nước cùng họp bàn việc nước, mưu lập công ty kinh doanh, xây dựng trường học.

Gặp nhau tại nhà thờ cụ Nguyễn Thông, cụ Phan Chu Trinh đã dành nhiều tháng ở lại Phan Thiết vừa để dưỡng bệnh vừa để bàn bạc với anh em Nguyễn Trọng Lội và Nguyễn Quý Anh về công cuộc tạo lập Phan Thiết thành một trung tâm chấn hưng kinh tế, mở mang dân trí, đào tạo nhân tài.

Không phụ lòng cụ Phan, hai anh em Nguyễn Trọng Lội và Nguyễn Quý Anh đã vận động được bốn trí thức Nho học và Tây học có uy tín nhất tại Bình Thuận lúc bấy giờ là ông Nguyễn Hiệt Chi - một giáo thọ, thường được gọi là Ký Thuận, Hồ Tá Bang - một ký lục tòa sứ Phan Thiết, Trần Lệ Chất - một tú tài Hán học, đang làm thông phán tòa sứ Phan Thiết và là thư ký riêng của công sứ Garnier, Ngô Văn Nhượng - thừa phái tỉnh đường Bình Thuận cùng nhau hùn vốn thành lập Hội Liên Thành với ba cơ sở tại Bình Thuận là Liên Thành Thơ xã (năm 1905) để “chấn dân khí”, Liên Thành Thương quán (năm 1906) để “hậu dân sinh” và Dục Thanh Học hiệu (năm 1907) để “khai dân trí”.

Cả ba cơ sở đều do 6 nhà sáng lập của Liên Thành Thương quán gồm Nguyễn Trọng Lội, Nguyễn Quý Anh, Hồ Tá Bang, Nguyễn Hiệt Chi, Trần Lệ Chất và Ngô Văn Nhượng vận động thành lập và cùng nhau phân chia điều hành.

Với mục tiêu tạo lập Bình Thuận trở thành một trung tâm chấn hưng kinh tế để một phần mưu đường kinh doanh chống lại tư sản Pháp và thương nhân Hoa kiều đang độc chiếm thị trường Việt Nam, một phần truyền bá tư tưởng canh tân đất nước cho dân chúng. Trong những ngày đầu khi Hội Liên Thành mới thành lập, các thành viên đã bầu Nguyễn Trọng Lội giữ chức tổng lý (tổng giám đốc) chịu trách nhiệm cho các hoạt động kinh tài. Nguyễn Trọng Lội còn phụ trách giám sát các hoạt động của Liên Thành Thơ xã và Dục Thanh Học hiệu do Nguyễn Hiệt Chi và Nguyễn Quý Anh đảm nhận theo sự phân công của 6 thành viên sáng lập.

Theo đó, Nguyễn Trọng Lội đóng vai trò “hậu dân sinh” thông qua kinh doanh nước mắm của Liên Thành Thương quán, Nguyễn Hiệt Chi đóng vai trò “chấn dân khí” thông qua diễn thuyết, truyền bá sách tân học của Liên Thành Thơ xã, Nguyễn Quý Anh đóng vai trò “khai dân trí” thông qua công tác giảng dạy, truyền bá tư tưởng và đào tạo nhân tài tại Dục Thanh Học hiệu.

Thông qua ba cơ sở trên, trong những năm đầu thế kỷ XX, tại Bình Thuận, phong trào Duy Tân đã nhanh chóng phát triển, tạo sự thay đổi rất lớn trong các lĩnh vực kinh tế và đời sống xã hội.

Liên Thành Thơ xã đã tạo điều kiện cho việc truyền bá văn hóa nhằm mở mang dân trí cho người dân thông qua các buổi diễn thuyết của cụ Phan Chu Trinh và nhiều học gia đương thời, nhà văn hóa, triết gia như Lương Khải Siêu, Khang Hữu Vị, Rousseaux, Mouiess Quieu về tư tưởng canh tân, cải cách đất nước.

Những hoạt động của Liên Thành Thơ xã không tránh khỏi sự dòm ngó, theo dõi gắt gao của chính quyền thuộc địa nên đến ngày 5/9/1909, cơ sở này buộc phải ngưng hoạt động theo lệnh của Công sứ Pháp.

Về Dục Thanh Học hiệu hay còn gọi là Trường Dục Thanh có trụ sở tại khuôn viên nhà cụ Nguyễn Thông tại làng Thành Đức (nay là số 39 đường Trưng Nhị, Phan Thiết) do Nguyễn Quý Anh làm giám hiệu, với chương trình giảng dạy do Đông Kinh Nghĩa thục ở Hà Nội biên khảo gửi vào đã đạt được nhiều thành tựu trong đào tạo nhân tài cho phong trào Duy Tân đương thời cũng như sự nghiệp các mạng của dân tộc sau này.

Trong đó, đáng chú ý nhất là người thanh niên Nguyễn Tất Thành (sau này là Chủ tịch Hồ Chí Minh) đã học, tham gia giảng dạy và nhận được sự giúp đỡ rất lớn từ các thành viên Hội Liên Thành trước khi tìm đường xuất dương ngày 5/6/1911. Rất đáng tiếc là Trường Dục Thanh không tồn tại lâu sau khi ông Nguyễn Trọng Lội mất vào năm 1911. Đầu năm 1912, do Giám hiệu Nguyễn Quý Anh chuyển vào Sài Gòn đảm nhận chức Đổng lý Phân cuộc Liên Thành ở Chợ Lớn và vì nhiều lý do khách quan khác nên Trường Dục Thanh đóng cửa vào năm 1912.

Chỉ có Liên Thành Thương quán tiếp tục tồn tại cho đến ngày nay, nhất là lĩnh vực sản xuất, kinh doanh với thương hiệu nước mắm Liên Thành nổi tiếng. Và để đạt được thành tựu đó phải nhắc đến doanh nhân Nguyễn Trọng Lội - người đầu tiên xây dựng nên Liên Thành Thương quán và thương hiệu nước mắm Liên Thành.