Doanh nhân Lê Văn Huân: Khát vọng khai dân trí, chấn dân khí đầu thế kỷ XX

Lê Văn Huân sinh năm 1876 tại làng Trung Lễ, huyện La Sơn (nay là Đức Thọ), tỉnh Hà Tĩnh. Cha ông là Lê Văn Thống, đậu cử nhân, làm Bang biện huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An. Mẹ ông là Phan Thị Đại, chị ruột Đình nguyên tiến sĩ Phan Đình Phùng. Vì cha mất lúc 2 tuổi, nên được mẹ đem về nuôi ở quê ngoại là làng Đông Thái, xã Việt Yên (nay là xã Tùng Ảnh).

Năm 1885, làng Đông Thái bị thực dân Pháp càn quét nhằm truy lùng nghĩa quân Cần Vương của Phan Đình Phùng nên ông đã theo mẹ đi lánh nạn tại huyện Hương Sơn rồi sang tận huyện Thanh Chương, Nam Đàn (Nghệ An)… Việc di chuyển liên tục đã khiến việc học của ông bị gián đoạn nhưng nhờ trí thông minh nên năm 18 tuổi, đi tập bài ở các trường xa, vẫn có tiếng là học trò giỏi.

Vận động Duy tân, mở hiệu buôn kinh tài

Trong thời gian ở Nghệ An, ông bắt đầu làm quen với các chí sĩ yêu nước như Phan Bội Châu ở huyện Nam Đàn, Đặng Thái Thân ở huyện Nghi Lộc. Hai ông từ thầy trò trở thành đồng chí trong phong trào Đông Du và tư tưởng yêu nước của hai ông có ảnh hưởng trực tiếp đến Lê Văn Huân. Năm 1906, khi Phan Bội Châu đã xuất dương và đang ở Nhật thì Lê Văn Huân dự kỳ thi Hương ở trường Nghệ, đậu Giải nguyên, từ đó có tên quen gọi là ông Giải Huân.

Đến năm 1907, ông vào Huế thi Hội nhưng không đậu. Người đương thời cho rằng ông không cố ý làm bài là vì cũng như Phan Bội Châu, đi thi là để lấy tiếng, có uy tín cho dễ hoạt động chứ không phải là sở nguyện lập thân. Dù thi không đỗ nhưng ông vẫn ở lại Huế một thời gian và tại đây ông đã gặp gỡ một số nhân vật yêu nước có tiếng ở miền Trung như Trần Quý Cáp, Huỳnh Thúc Kháng.

Về Nghệ An, Lê Văn Huân tích cực vận động cải cách Duy tân để “chấn dân khí, khai dân trí, hậu dân sinh” theo lời kêu gọi của Phan Châu Trinh, Trần Quý Cáp và Huỳnh Thúc Kháng. Bên cạnh đó, ông bắt đầu phổ biến ở quê nhà những bài ca “Á tế á”, “Hải ngoại huyết thư” của Phan Bội Châu, cổ vũ lòng yêu nước của sĩ tử, nhân dân.

Cùng với việc vận động cải cách Duy tân, Lê Văn Huân còn tích cực hoạt động tạo nguồn kinh phí hỗ trợ cho hoạt động Đông Du của Phan Bội Châu. Theo đó, vào đầu năm 1907, Lê Văn Huân cùng Đặng Nguyên Cẩn và Ngô Đức Kế đã cùng nhau hùn vốn sáng lập Triêu Dương Thương quán - một cơ sở kinh tài cho phong trào Đông Du có trụ sở tại TP.Vinh (Nghệ An).

Bên cạnh Triêu Dương Thương quán, Lê Văn Huân còn đứng ra mở thêm hiệu buôn Mông Hanh ở chợ Trổ - Đức Thọ chuyên buôn bán tơ lụa cũng với mục đích làm cơ sở kinh tài cho phong trào Đông Du.

Người chiến sĩ cách mạng kiên trung

Do ảnh hưởng ngày càng tăng của Triêu Dương Thương quán, Nha Mật thám Phủ Toàn quyền Đông Dương đã biết được việc Lê Văn Huân, Đặng Nguyên Cẩn và Ngô Đức Kế mở thương điếm là nhằm gây quỹ cho Hội Duy Tân của Phan Bội Châu. Báo cáo của Mật thám Pháp về Triêu Dương Thương quán cho biết: “Bề ngoài là một hội buôn nhưng thực chất là để thu nhận các khoản đóng góp, có khi bằng bạo lực, dùng cung cấp cho đông đảo người xuất dương sang Nhật. Hội viên của nhóm này thuộc mọi tầng lớp xã hội, có nhiều quan lại đang tại chức ở Hà Tĩnh, những nhà Nho đã đỗ tú tài, cử nhân, tiến sĩ. Cuối cùng là những tay cường đạo mà công việc chính là ép đám nhà giàu tham gia vào công cuộc phục hưng đất nước. Trong số đó có Tiến sĩ Ngô Đức Kế, cử nhân Đặng Văn Bá, cử nhân Lê Văn Huân, thủ lĩnh cầm đầu các vụ cướp có Đội Quyên, tú tài Phạm Văn Ngôn…”.

Vì vậy, vào mùa thu năm 1907, chính quyền thuộc địa bắt đầu đàn áp, buộc Triêu Dương Thương quán phải đóng cửa, toàn bộ tài sản tích lũy được đều bị tịch thu. Đến đầu năm 1908, phong trào chống thuế nổ ra ở Quảng Nam - Quảng Ngãi và nhanh chóng lan ra nhiều nơi. Phong trào cũng dấy lên khắp Nghệ An và Hà Tĩnh, mạnh mẽ đến nỗi nhà cầm quyền Pháp phải lo sợ, đàn áp quyết liệt. Hai nhà nho Nguyễn Hàng Chi (huyện Can Lộc), Trịnh Khắc Lập (huyện Nghi Xuân) là những người cầm đầu xuất sắc, đều bị bắt và bị giết hại. Nhân dịp này, Pháp ra lệnh bắt hàng loạt nhà yêu nước, yếu nhân của Hội Duy Tân, trong đó có Ngô Đức Kế, Đặng Văn Bá, Đặng Nguyên Cẩn và Lê Văn Huân, đày ra Côn Đảo.

Trong thời gian tại Côn Đảo, Lê Văn Huân và các bạn tù luôn thể hiện tinh thần lạc quan, kiên định và biến nhà tù thành một “Câu lạc bộ thơ”, “Trường học thiên nhiên”, sáng tác thơ, làm thơ điếu tang khi đồng đội hy sinh và đặc biệt là tổ chức thi thơ. Ngoài ra, ông còn bàn bạc với một số đồng chí tâm huyết chuẩn bị tổ chức một đảng cách mạng, lấy tên Phục Việt.

Qua chín năm lưu đày tại Côn Đảo, tháng 8/1917, Lê Văn Huân ra trả tự do nhưng bị chính quyền thực dân quản thúc tại Nghệ An. Khoảng 1924-1925, ông ra Vinh bắt liên lạc với một số thanh niên trí thức yêu nước, trong đó có những giáo viên ở trường Quốc học, rồi ra Hà Nội gặp Tôn Quang Phiệt, lúc ấy là sinh viên trường Cao đẳng sư phạm, bàn việc thành lập tổ chức cách mạng mới.

Năm 1925, nhân ngày Quốc khánh Pháp 14/7, Lê Văn Huân, Tôn Quang Phiệt, Trần Đình Thanh, Ngô Đức Diễn cùng một số người khác nhóm họp ở núi Quyết (Bến Thủy) quyết định thành lập Hội Phục Việt. Lê Văn Huân là yếu nhân số một của Hội.

Để tạo điều kiện cho việc thống nhất các lực lượng yêu nước, Hội Hưng Nam đổi tên thành Việt Nam cách mạng đảng, rồi Việt Nam cách mạng đồng chí hội và bàn bạc hợp nhất với Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên do Nguyễn Ái Quốc tổ chức nhưng chưa thành công. Ngày 14/7/1928, Việt Nam cách mạng đồng chí hội họp tại Huế quyết định cải tổ thành Tân Việt Cách mạng Đảng, và Lê Văn Huân được cử ra phụ trách Liên tỉnh bộ Nghệ - Tĩnh.

Tháng 9/1929, nhân vụ ám sát viên mộ phu đồn điền Bazin, thực dân Pháp thẳng tay đàn áp các cơ sở cách mạng và cơ sở của đảng Phục Việt cũng bị vỡ gần hết. Ngày 13/9/1929, Lê Văn Huân bị bắt và bị đưa ra Vinh, trong nhà lao ông đã tuyệt thực cho đến chết và hy sinh vào ngày 20/9/1929 khi 53 tuổi.

Nghe tin Lê Văn Huân mất, cụ Huỳnh Thúc Kháng có làm câu đối điếu ông:

Chữ danh đeo đuổi, đầu bạc vẫn chưa thôi, công chả thành mà tội có ai tha, tòa án đất kêu, đậy nắp quan tài là rảnh chuyện.

Hồn nước bơ vơ, tuổi xanh thương những kẻ, chết đã thiệt mà sống làm sao đặng, học trường trời dạy, treo gương nhân cách để cùng soi.