Doanh nhân Trần Viết Long: Người sáng lập doanh nghiệp điện ảnh đầu tiên của Việt Nam (Kỳ 1)

Thiếu gia Hà thành đam mê cải lương

Trần Viết Long nghệ danh là Trần Lang, sinh năm 1922 tại Hà Nội trong một gia đình giàu có. Ông từng đi du học tại Pháp và Đức, trong thời gian du học, ông đã dành nhiều thời gian nghiên cứu về điện ảnh. Khi về nước, ông Long không làm cho cơ quan nào cả, mà lại rất ái mộ cải lương, để rồi bất chấp sự phản đối của gia đình ông đã chọn theo nghiệp gánh hát.

Cải lương là một loại hình kịch hát có nguồn gốc từ Nam Bộ, hình thành trên cơ sở dòng nhạc Đờn ca tài tử và dân ca miền đồng bằng sông Cửu Long. Khi cải lương có mặt ở Hà Nội, môn nghệ thuật biểu diễn này lập tức được khán giả miền Bắc tiếp nhận và nhanh chóng trở thành một môn nghệ thuật sân khấu mới ngày càng ăn sâu bám rễ trên đất Hà thành.

Trong giai đoạn từ năm 1935 tới năm 1941, nhiều đoàn cải lương đã được thành lập ở miền Bắc như Nhật Tân Ban, Quốc Hoa, Tố Như, Ái Liên, Đức Huy, Nam Hồng… Bên cạnh đó, nhiều gánh vào Nam biểu diễn và gặt hái được thành công. Ngược lại, một số gánh hát của miền Nam như An Lạc Ban, Phước Cương, Tân Hí Ban, Trần Đắt, Năm Phỉ, Phụng Hảo, Thanh Tùng, Năm Châu, Kim Thoa ra Bắc biểu diễn cũng được khán giả rất mến mộ.

Do cải lương là môn nghệ thuật dễ đi vào lòng người, phù hợp với tâm lý con người Việt Nam, không phân biệt ở địa phương nào. Về mặt nghệ thuật, cải lương vừa thừa kế được một số yếu tố của tuồng, chèo, lại vừa có được những yếu tố mới mẻ, hiện đại của nghệ thuật phương Tây là kịch nói nên rất được công chúng miền Bắc, nhất là ở Hà Nội đón nhận nồng nhiệt.

Chính những yếu tố trên cùng niềm đam mê cải lương đã giúp ông Long gặp nữ nghệ sĩ cải lương Kim Chung - đào chính của đoàn cải lương Tố Như nổi tiếng ở miền Bắc. Bà được khán giả biết đến qua các vai chính như vai mỹ nhân trong “Tam hoàng tử tranh hùng”, vai Điêu Thuyền trong “Phụng Nghi Đình”, vai Tây Thi trong “Phạm Lãi Tây Thi”, vai Thôi Oanh Oanh trong “Tây Sương Ký”, vai Vương Thúy Kiều trong “Kim Vân Kiều”, vai Mạnh Lệ Quân trong “Tái Sanh Duyên”… Vì quá say mê tiếng hát của nghệ sĩ cải lương Kim Chung, ông Long đã bất chấp sự ngăn cấm của gia đình kết hôn với người phụ nữ này vào năm 1944. Đến năm 1950, ông Long quyết định thành lập đoàn cải lương mang tên vợ của mình. Kể từ khi thành lập đến trước năm 1954, đoàn cải lương Kim Chung rất nổi tiếng trong giới cải lương đất Bắc và được mệnh danh là “Tiếng chuông vàng Bắc Việt”. Theo ông Bầu Long, việc thành lập đoàn Kim Chung là giúp vui cho khán giả, khán giả thích là được rồi vì người ta đến xem hát là để giải trí “chớ” không phải đến xem hát để học hỏi cái gì đó. Ban đầu, đoàn Kim Chung chỉ hoạt động chủ yếu ở Hà Nội nhưng thời sau đó Bầu Long đã góp tay với ông Phạm Thọ Minh thành lập thêm đoàn Kim Chung - Tiếng Chuông Vàng Hải Cảng tại thành phố Hải Phòng.

Tuy nhiên, năm 1954, khi Hiệp Định Genève 1954 được ký kết, chiến tranh Đông Dương kết thúc, vợ chồng ông Bầu Long đã quyết định chuyển một nửa đoàn cải lương Kim Chung vào miền Nam. Một nửa đoàn Kim Chung ở lại Hà Nội, do vợ chồng người em là Tiêu Lang và Kim Xuân quán xuyến. Tất cả đều hy vọng hai năm sau hai đoàn Kim Chung sẽ tái hợp nhưng do sự chia cắt đất nước kéo dài đến năm 1975, việc tái hợp đã không xảy ra. Dù vậy, khi di cư vào Nam, đoàn cải lương Kim Chung đã đem lại một sinh khí mới cho mọi hoạt động của ngành nghệ thuật sân khấu ở miền Nam.

Thành công của đoàn Kim Chung tại miền Nam

Sau khi chuyển một nửa đoàn Kim Chung vào miền Nam, đoàn cải lương Kim Chung ở miền Bắc do ông bà Tiêu Lang và Kim Xuân điều hành vẫn tiếp tục hoạt động tại rạp Kim Chung, lúc này đoàn do Sở Văn hóa Hà Nội quản lý về chuyên môn. Trong thời kỳ quân đội nhân dân Việt Nam về tiếp quản Thủ đô năm 1954, dân vùng tự do vào Hà Nội nghe cải lương nhiều, đoàn Kim Chung lại tiếp tục phát triển mạnh, nhiều nghệ sĩ rất phấn khởi nên chọn ở lại Hà Nội thay vì di cư vào Nam. Nhưng đến năm 1955 khi cải cách ruộng đất ở nông thôn, cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh ở thành phố được đẩy mạnh, rạp Kim Chung cũng bị đánh thuế kinh doanh nghệ thuật, không còn ai đi xem hát nữa.

Đến năm 1966, đoàn Kim Chung lại lâm vào cảnh khó khăn, bị đưa vào quốc doanh thuộc Sở Văn Hóa, sau đó bị đổi thành đoàn Chuông Vàng cho hợp thời cuộc. Thương hiệu Kim Chung xem như bị xóa khỏi Hà Nội. Còn nửa đoàn cải lương Kim Chung do ông Long đưa vào Sài Gòn có một số phận hoàn toàn khác. Khi mới vào Sài Gòn do chưa quen đường đi nước bước nên bị chật vật nhưng nhờ ông Bầu Long dẫn dắt đã tạo nên bước đột phá trong giới cải lương ở miền Nam Việt Nam. Cụ thể, ông thuê hẳn rạp Aristo để biểu diễn. Rạp còn có tên là Trung Ương Hí Viện, nằm trên con đường chạy dọc theo bờ tường rào nhà ga xe lửa, mà thời Pháp có tên là Colonel Grimaux (đường Lê Lai sau này). Sau đó đoàn ăn nên làm ra, nổi danh khắp Sài Gòn bởi khán giả của đoàn chủ yếu là dân di cư miền Bắc vào Nam. Khi vào Sài Gòn, họ lại nhớ đến quê hương miền Bắc, chợt có gánh hát ngoài Bắc vào, do đó họ ủng hộ hết mình. Vì vậy, giai đoạn đầu đoàn Kim Chung hoạt động rất phát đạt.

Bên cạnh đó, đoàn cải lương Kim Chung không những trụ diễn lâu dài tại rạp Aristo mà còn gây kinh ngạc cho giới cải lương qua việc diễn nhiều ngày chỉ có một vở hát “Trăng Giãi Đêm Sương” được diễn liên tục trên 40 đêm. Có thể nói rằng, đây là vở cải lương được hát liên tục trên sân khấu lần đầu tiên xuất hiện ở Sài Gòn. Và từ đó, chuyện hát nhiều ngày một vở diễn bắt đầu được các đoàn cải lương khác áp dụng.

Ngoài ra, đoàn cải lương Kim Chung còn quy tụ nhiều tài tử cải lương nổi tiếng như Út Trà Ôn, Hùng Cường, Tấn Tài, Út Bạch Lan, Thanh Hải, Diệu Hiền, Lệ Thủy, Mỹ Châu, Thanh Kim Huệ, và ba giọng ca nổi tiếng khác là Minh Cảnh, Minh Phụng, Minh Vương…

Đặc biệt, đoàn cải lương Kim Chung còn được Chính quyền Sài Gòn chấp thuận cho đi lưu diễn tại Pháp. Sang Pháp biểu diễn, ông Bầu Long thuê rạp ở các tỉnh có đông người Việt, hát suốt cả tuần, rồi về Paris hát nhiều suất ở các rạp lớn. Sau chuyến lưu diễn đoàn Kim Chung càng nổi tiếng hơn trong nước, suất hát nào cũng đông kín khán giả kéo dài đến tận năm 1975.