Chuyện miệt vườn: Cá linh bạc mạ

Trong sách Tự vị tiếng nói miền Nam, cụ Vương Hồng Sển kể một giai thoại: Vua Gia Long chạy đến Vàm Nao, An Giang để tìm đường ra biển thì bất ngờ có đàn cá nhỏ nhảy vào thuyền. Nhà vua không đi nữa vì cho rằng hiện tượng đó báo trước điềm gở sẽ xảy ra. Đúng là quân Tây Sơn đã mai phục ở đó. Để tỏ lòng tri ân loài cá, vua đặt tên chúng là cá linh.

Năm nào cũng vậy, đến tháng Bảy, tháng Tám âm lịch thì từ thượng nguồn sông Cửu Long, cá linh non đầu mùa bắt đầu xuôi dòng về miền hạ tập tành kiếp sống giang hồ vẫy vùng sông nước. Theo nhà văn Bình Nguyên Lộc, người miệt vườn kêu cá non nước ngọt đầu mùa là cá lạc mạ: “Mạ, có lẽ là tiếng “mẹ” nói trại bẹ ra... Cá lạc mạ hỗn tạp và nhỏ quá, không có giá trị thương mại nhưng lại là món ăn rất thích khẩu đối với nông dân nghèo. Mỗi mùa, một nông dân trong một làng quê hứng có cả thúng giạ cá lạc mạ, tức là hằng mấy trăm ngàn con”. Người dân quê bản tính mộc mạc, giàu lòng nhân ái, thương cá như đứa trẻ lạc đàn nên mới kêu như vậy.

Mùa lũ, nước từ Biển Hồ bên Campuchia đổ qua Đồng Tháp rồi xuôi về miền Tây. Theo dòng chảy, cá linh lớn dần lên; để đến tháng Chín, tháng Mười thì trở thành những chú cá mập mạp với những cái tên như linh rìa, linh ống, linh cám... làm nên thứ ẩm thực đặc trưng “danh bất hư truyền” của mùa nước nổi. Cá nhiều ăn không hết, người dân ủ làm nước mắm. Cá linh tươi ủ càng lâu, nước mắm càng ngon và đậm đà hương vị đồng quê. Người dân gọi thứ nước khi dính vào “tắm không sạch, giặt không hết mùi” đó là nước mắm đồng. Đó là thứ nước mắm mà khi biết ăn rồi, người ta sẽ không thèm biết trên đời còn có loại nước mắm nào nữa!

Mùa cá linh lạc mạ năm nay, cô em út của tôi ở dưới quê lại gửi lên một nồi kho với nước dừa và không quên kèm theo mớ đậu rồng và vài bó bông súng. Cá linh non chỉ ngon với món này. Cá làm sạch, để nguyên đầu, rồi đổ vào nồi nước dừa đang sôi, thêm ít nước mắm đồng và bột nêm, cá vừa chín múc ra tô, dầm vài trái ớt hiểm, vắt vô miếng chanh là ăn được, không bỏ một miếng xương. Người miệt vườn vốn thảo ăn, vậy mà với món này lại buông câu hóm hỉnh:

Cá linh lạc mạ kho dừa
Dọn lên ăn hết chớ chừa cho ai!

Tôi đã từng trải qua tuổi thơ với bao nồi kho như vậy, nhưng không thể nào tả hết “cái sự ngon” của nồi kho cá linh lạc mạ giữa đô thành. Bỗng dưng mình lại ngậm ngùi thương mình cũng là “dân lạc mạ”, càng ăn càng thấm thía cái câu: “Quê nuôi khôn mớm từng hạt thơm. Nếu có khi giận hờn thì quê vẫn là tình quê”.