Khi sáng tạo gắn với truyền thống: Không chỉ tạo ra sản phẩm mới, mà còn đánh thức niềm tự hào

Tôi từng có dịp trò chuyện với một Chị doanh nhân mê mẩn rượu ngâm truyền thống. Chị không nói về thị phần hay KPI, mà kể về những chum rượu sen Đồng Tháp, rượu hoa mai, rượu nếp đòng… Mỗi chai rượu với chị là cả một câu chuyện: Sen hái đúng mùa hạ, hoa mai gom khi Tết đến, tất cả được ngâm chậm trong chum đất, để hương vị hòa quyện cùng thời gian. Với chị: “Làm rượu không vội được, phải để đất trời tham gia”.

Nghe vậy, tôi nhận ra: Sáng tạo đôi khi không nằm ở công nghệ mới, mà ở cách ta thổi hồn mới cho những giá trị cũ. Thế giới đã có nhiều minh chứng: Nhật đưa tinh thần Zen (Thiền) thành triết lý quản trị, Hàn Quốc biến K-pop thành thương hiệu quốc gia, Trung Quốc nâng Mao Đài thành công cụ ngoại giao …

Vậy tại sao doanh nghiệp Việt không thể lấy chính truyền thống: từ chum rượu quê, làng gốm, cho đến phin cà phê buổi sớm để xây dựng văn hóa sáng tạo và khẳng định lợi thế cạnh tranh riêng?

Văn hóa doanh nghiệp, suy cho cùng, luôn phản chiếu nền văn hóa xã hội nơi nó tồn tại. Doanh nghiệp Việt vì thế khó có thể tách mình ra khỏi bản sắc Việt. Nếu coi truyền thống chỉ như món đồ để trưng bày, nó sẽ nằm yên trong bảo tàng. Nhưng nếu coi đó là nguyên liệu cho sáng tạo, thì mỗi phong tục, làng nghề, đặc sản đều có thể trở thành một lợi thế khác biệt mà thế giới khó lòng có được.

Nói cách khác, sáng tạo không phải để phủ nhận quá khứ. Đôi khi, chính việc thổi luồng gió mới vào truyền thống lại mở ra con đường để doanh nghiệp khẳng định vị thế riêng.

Vì sao văn hóa truyền thống có thể trở thành nền tảng cho sáng tạo?

Truyền thống trước hết là nguồn ý tưởng sống động. Ở mỗi miền đất nước, đều có những giá trị tưởng như quen thuộc: Phin cà phê buổi sáng, tiếng rao bánh mì giữa ngã tư Sài Gòn, hay những quầy hàng rực rỡ dịp tết Trung thu ở phố Lồng đèn Lương Nhữ Học... Khi được kể lại bằng ngôn ngữ mới, những điều bình dị ấy có thể trở thành sản phẩm sáng tạo và cả thương hiệu toàn cầu.

Sáng tạo gắn với truyền thống không chỉ tạo ra sản phẩm mới, mà còn đánh thức niềm tự hào tập thể. Khi nhân viên cảm thấy công việc mình làm nối dài ký ức, phong tục hay bản sắc của chính vùng đất quê hương, họ sẽ làm việc với tinh thần khác hẳn không chỉ vì lương thưởng, mà vì cảm giác mình đang giữ gìn một phần “cái hồn” Việt.

Và cuối cùng, truyền thống cũng chính là tấm giấy thông hành độc đáo khi bước ra thị trường quốc tế. Công nghệ có thể sao chép, mô hình kinh doanh có thể bắt chước, nhưng một câu chuyện văn hóa thì không. Khi khách hàng ở Tokyo hay Paris cầm một ổ bánh mì Việt, họ không chỉ ăn, mà đang trải nghiệm câu chuyện về một thành phố sôi động, nơi Đông, Tây giao thoa.

Những thương hiệu điển hình

Ở Việt Nam, đã có những thương hiệu thành công nhờ biết biến truyền thống thành sáng tạo. Trung Nguyên không chỉ bán cà phê, mà biến cà phê phin, một thói quen tưởng chừng bình dị thành trải nghiệm văn hóa. Họ kể câu chuyện “cà phê năng lượng, cà phê triết đạo”, nơi mỗi giọt chậm rãi mang theo tinh thần kiên nhẫn và khát vọng vươn ra thế giới.

Gốm Bát Tràng không nằm ở việc bán thêm bao nhiêu chiếc bình, mà ở chỗ mỗi sản phẩm đều mang câu chuyện lò nung đỏ lửa, lớp men tro cổ truyền, bàn tay nghệ nhân, cả vết nứt nhỏ cũng có duyên của nó. Làng nghề hiện có khoảng 200 doanh nghiệp và 1.000 hộ sản xuất, đã được ghi nhận là di sản văn hóa phi vật thể; 3 tháng đầu năm 2024, gốm mỹ thuật xuất khẩu của Việt Nam đạt 52,23 triệu USD, tăng 32,4% so với cùng kỳ. Khi những yếu tố ấy kết hợp với thiết kế hiện đại, gốm Bát Tràng không chỉ là vật dụng, mà trở thành một phần câu chuyện văn hóa Việt trong đời sống đương đại. Những câu chuyện trên cho thấy: sáng tạo không nhất thiết phải bắt đầu từ công nghệ mới. Đôi khi, làm mới truyền thống chính là con đường tạo ra lợi thế khác biệt mà đối thủ khó lòng “bắt chước nguyên xi”.

Doanh nghiệp cần làm gì?

Điều làm nên sức mạnh của một sản phẩm không chỉ nằm ở chất lượng, mà còn ở câu chuyện đi kèm. Với doanh nghiệp Việt, truyền thống chính là kho tàng để kể chuyện. Vấn đề là ta có dám kể lại nó theo một cách mới mẻ và hấp dẫn hay không.

Trước hết, hãy biến sản phẩm thành câu chuyện văn hóa sống động. Một chai rượu sen không chỉ là đồ uống, mà có thể gợi lên hình ảnh làng nghề ven hồ, mùa sen nở rộ, hương vị thanh khiết gắn với nhịp sống người Việt. Một gói cà phê phin không chỉ để pha, mà còn là biểu tượng của sự kiên nhẫn, của buổi sáng chậm rãi trải nghiệm mà nhiều khách hàng quốc tế chưa từng biết đến.

Tiếp đến, câu chuyện cần gắn với giá trị hiện đại. Người tiêu dùng ngày nay quan tâm nhiều hơn đến sức khỏe, môi trường và tính trải nghiệm. Vì vậy, một thương hiệu gốm không chỉ dừng ở “làng nghề trăm năm”, mà có thể kể câu chuyện “đất nung truyền thống kết hợp thiết kế xanh cho không gian sống bền vững”.

Và quan trọng, hãy để nhân viên trở thành người kể chuyện. Khi họ cảm nhận được ý nghĩa truyền thống trong sản phẩm, họ sẽ tự nhiên trở thành đại sứ văn hóa. Một nhân viên cửa hàng rượu, khi kể cho khách nghe về nguồn gốc từng loại rượu, chính là lúc giá trị thương hiệu được nhân lên gấp nhiều lần.

Khi những giá trị truyền thống bị bỏ ngỏ, giới săn thị trường châu Á đang sẵn sàng “rình rập” để giành lấy, thậm chí tái kể lại câu chuyện của chính ta theo cách của họ. Và khi đó, điều mất đi không chỉ là thị phần, mà là cả linh hồn của nghề, thứ đã tạo nên bản sắc Việt bao đời nay.

Muốn không rơi vào vòng lặp ấy, doanh nghiệp Việt cần am hiểu sâu sắc và phát triển theo hướng 100% truyền thống, đậm chất, tinh tế và tách biệt khỏi thị trường công nghiệp. Nơi mà cái “hồn” của sản phẩm được nâng niu đúng tầm, khi đó ta không chỉ tạo ra giá trị kinh tế, mà còn giữ được giá trị văn hóa duy nhất của mình. Chính sự chân thật và khác biệt ấy mới là nền tảng để văn hóa sáng tạo Việt bước ra thế giới bằng chính bản sắc của dân tộc.

Nói ngắn gọn, lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp Việt không chỉ nằm ở việc tạo thêm sản phẩm, mà ở khả năng kể lại câu chuyện truyền thống theo cách sáng tạo, khiến khách hàng muốn nghe và nhớ mãi.

Tại Việt Nam, truyền thống chính là kho báu còn chưa khai thác hết. Nếu lãnh đạo chỉ xem truyền thống là “quá khứ để trưng bày”, thì sáng tạo sẽ mãi chạy theo người khác. Nhưng nếu dám coi truyền thống là “câu chuyện để kể lại theo cách mới”, thì văn hóa sáng tạo sẽ trở thành lợi thế bền vững của doanh nghiệp.

(*) Phó Chủ tịch CLB Các nhà Kinh tế (VEC); Giảng viên Khoa Tài chính - Ngân hàng, Trường Đại học Văn Lang

ThS. Hàng Nhật Quang (*)