Khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo: Sức bật mới cho kinh tế tư nhân

Nội dung trên được chia sẻ trong phiên đối thoại cấp bộ với chuyên đề "Khoa học công nghệ và Đổi mới sáng tạo - Sức bật để vươn mình" trong khuôn khổ Diễn đàn Kinh tế tư nhân Việt Nam 2025, diễn ra chiều ngày 15/9 tại Hà Nội.

6 điểm nghẽn lớn kìm hãm khu vực tư nhân

Bà Trương Lý Hoàng Phi - Phó chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ TP.HCM cho rằng, khu vực kinh tế tư nhân đang đối mặt với 6 điểm nghẽn mang tính hệ thống, kìm hãm năng lực đổi mới sáng tạo, ứng dụng khoa học -công nghệ và chuyển đổi số. Những điểm nghẽn này trải dài từ nhân lực, thể chế, tài chính cho tới hạ tầng và hệ sinh thái hỗ trợ. Đồng thời đưa ra loạt giải pháp mang tính đột phá dựa trên khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Sáu điểm nghẽn được chỉ ra gồm: Thiếu nhân lực chất lượng cao. DN khó tuyển dụng lao động số, kỹ sư tay nghề cao, nhà quản trị hiện đại. Kế tiếp là rào cản thể chế và thủ tục, quy định chồng chéo, thiếu nhất quán, minh bạch, gây rủi ro pháp lý. Thứ ba, khó tiếp cận vốn, đặc biệt với DN nhỏ, siêu nhỏ và khởi nghiệp, trong khi quỹ bảo lãnh tín dụng và quỹ mạo hiểm chưa phát huy hiệu quả.

Thứ tư, hạ tầng và hệ sinh thái yếu. Thiếu trung tâm đổi mới sáng tạo, chi phí logistics cao. Thứ năm, hạn chế trong thương mại hóa nghiên cứu. Liên kết viện- trường - DN lỏng lẻo, chính sách thuế và bảo hộ sở hữu trí tuệ chưa hấp dẫn. Cuối cùng là cạnh tranh từ DN nhà nước, tham gia cả những dự án quy mô nhỏ, làm giảm không gian phát triển của SMEs và startup.

Chính phủ kiến tạo, doanh nghiệp đồng kiến tạo

Theo bà Phi, các điểm nghẽn này gắn kết với nhau, tạo thành vòng luẩn quẩn khiến khu vực tư nhân khó bứt phá”, muốn giải phóng sức bật của khu vực tư nhân, phải tháo gỡ tận gốc các điểm nghẽn hệ thống.

Để tháo gỡ, bà Phi đề xuất thay đổi triết lý hành động: Chính phủ chuyển từ “quản lý” sang “phục vụ, đồng hành, kiến tạo”; DN từ “tham vấn” sang “đồng kiến tạo”. Đây được xem là nền tảng quan trọng để triển khai các sáng kiến.

Ngoài ra, cần đẩy mạnh liên doanh R&D xuyên biên giới, lập quỹ hợp tác đổi mới sáng tạo quốc tế, đồng thời khuyến khích DN tư nhân tham gia mạng lưới toàn cầu. Bên cạnh đó, xây dựng mô hình trung tâm đổi mới sáng tạo tư nhân, do DN làm chủ, Nhà nước hỗ trợ hạ tầng, thuế và sandbox pháp lý, để vừa là nơi nghiên cứu, vừa là vườn ươm khởi nghiệp và kết nối vốn.

Đáng chú ý, bà Phi đề xuất thành lập Liên minh Dữ liệu quốc gia, chia sẻ kho dữ liệu mở, xây dựng cơ chế liên kết thương mại hóa sáng chế cho SMEs, thí điểm sandbox dữ liệu trong các lĩnh vực nông nghiệp, logistics, y tế. Đồng thời, thiết lập cơ chế “đặt hàng ngược”, theo đó DN nêu nhu cầu, Nhà nước kết nối với viện - trường để tìm giải pháp.

Từ dữ liệu, công nghệ đến khát vọng “xây dựng nhà vô địch quốc gia”

Ông Nguyễn Bá Diệp - Đồng sáng lập MoMo thông tin, Việt Nam có khoảng 55 triệu lao động và 5 triệu hộ tiểu thương, nhưng chỉ 30% trong số này có khả năng tiếp cận tín dụng ngân hàng. Nguyên nhân chủ yếu là do khó chứng minh thu nhập và thiếu tài sản thế chấp. Fintech được kỳ vọng sẽ trở thành “cánh tay nối dài” của hệ thống tài chính, nhờ việc tận dụng dữ liệu số để xây dựng hồ sơ tín dụng thay thế. Những mô hình này giúp ngân hàng nhận diện được khách hàng tiềm năng, đồng thời hỗ trợ tiểu thương chuyển đổi số trong hoạt động kinh doanh.

Ông Diệp cho rằng, cần khẩn trương triển khai cơ chế sandbox pháp lý với thủ tục gọn nhẹ, tránh kéo dài 3-4 năm như hiện nay khiến cơ hội đổi mới bị bỏ lỡ. Ngoài ra, việc hình thành một liên minh dữ liệu quốc gia giữa ngân hàng- DN-cơ quan quản lý sẽ tạo nền tảng cho các dịch vụ tài chính số, đưa hàng chục triệu lao động tự do và 5 triệu hộ tiểu thương vào dòng chảy tài chính chính thống.

Bà Bùi Cẩm Vân - Giám đốc Khối Quản trị DN Buymed, nhấn mạnh: “Trong kỷ nguyên mới, dữ liệu và công nghệ chính là tư liệu sản xuất. Nếu những nguồn lực này bị độc quyền hay phân mảnh, các DN trẻ sẽ khó có cơ hội vươn lên”.

Theo bà Vân, thị trường dược Việt Nam đạt gần 8,9 tỷ USD năm 2024, lớn thứ hai Đông Nam Á. Tuy nhiên, hơn 250 nhà máy chủ yếu sản xuất thuốc generic, thiếu R&D, biên lợi nhuận mỏng và không có doanh nghiệp đủ sức dẫn dắt. Nhiều thương hiệu lớn trong nước đã bị thâu tóm bởi tập đoàn ngoại, khiến ngành dược Việt mất lợi thế ngay trên sân nhà. “Chúng ta có thị trường nhưng chưa có ‘nhà vô địch quốc gia’ như Kalbe Farma của Indonesia,” bà Vân nói.

Để khắc phục, bà đưa ra bốn giải pháp: mở quyền tiếp cận dữ liệu và hạ tầng công nghệ cho doanh nghiệp tư nhân; cải cách chính sách từ bảo hộ sang tạo động lực cạnh tranh; thúc đẩy sandbox đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực dược và y tế số và tạo nguồn vốn dài hạn thông qua quỹ phát triển kinh tế tư nhân. Ngoài ra, bà đề xuất hình thành liên minh sản xuất - chuẩn hóa –- xuất khẩu để nâng tỷ lệ thuốc nội địa vốn còn dưới 50%, thay vì để thị trường tiếp tục phân mảnh.

“Khi có chính sách mở đường, Việt Nam không chỉ có một nhà vô địch dược phẩm, mà có thể kiến tạo cả một thế hệ DN đủ sức cạnh tranh toàn cầu,” bà Vân nhấn mạnh.

Chế biến sâu, chuẩn hóa bền vững là con đường để nông sản Việt tạo dấu ấn toàn cầu

Ở lĩnh vực nông nghiệp, ông Phan Minh Thông - Chủ tịch Tập đoàn Phúc Sinh chỉ ra sản xuất nông nghiệp của Việt Nam còn manh mún, thiếu hiện đại, chưa hình thành nhiều chuỗi giá trị đồng bộ từ nông trại đến thành phẩm. Thêm vào đó, thuế GTGT 5% cộng với việc hoàn thuế chậm khiến dòng tiền của DN bị “giam” hàng tháng trời, làm chi phí tài chính đội lên. Nguồn cung và hóa đơn đầu vào thiếu đồng bộ cũng tạo nguy cơ mất quyền hoàn thuế, làm gia tăng rủi ro pháp lý.

Ở thị trường nội địa, sản phẩm chế biến sâu chưa được hấp thụ mạnh, buộc DN phải bán nguyên liệu thô với giá trị gia tăng thấp. Trong khi đó, chi phí đầu tư nhà máy, logistics cao cộng với thủ tục phức tạp tiếp tục làm giảm sức cạnh tranh của khu vực tư nhân.

Theo ông Thông, DN Việt vẫn phụ thuộc nặng nề vào giá thế giới và dễ “chao đảo” mỗi khi thị trường biến động, trong khi phần lớn giá trị gia tăng lại rơi vào tay các nhà nhập khẩu nước ngoài. Để khắc phục những điểm nghẽn, người đứng đầu Phúc Sinh Group đề xuất cần ưu tiên đầu tư hạ tầng chế biến và nghiên cứu phát triển (R&D), xây dựng những nhà máy hiện đại cùng trung tâm nghiên cứu ứng dụng công nghệ chế biến sâu, nhằm nâng tầm giá trị nông sản Việt.

Song song đó, ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hình thành “Sàn giao dịch hàng hóa quốc gia” – nơi để minh bạch giá cả, dữ liệu thị trường, giúp DN trong nước giảm phụ thuộc giá quốc tế và có thêm quyền định giá.

Một hướng đi khác là phát triển DN vừa và nhỏ theo chuẩn quốc tế, với quản trị minh bạch, dữ liệu khách hàng rõ ràng, có bên thứ ba kiểm toán, từ đó tăng độ tin cậy khi hợp tác với đối tác nước ngoài. Cùng với đó, việc chuẩn hóa nông nghiệp bền vững là yếu tố then chốt. Theo ông Thông, cần kiểm soát nghiêm ngặt việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, bảo vệ uy tín của nông sản Việt, đồng thời đẩy mạnh chuyển đổi số và truy xuất nguồn gốc.

Cuối cùng, ông kêu gọi tăng cường hợp tác công - tư, trong đó Nhà nước đồng hành bằng chính sách thuế hợp lý, cải cách thủ tục hành chính, đầu tư hạ tầng logistics, qua đó giảm chi phí, gia tăng sức cạnh tranh cho DN Việt.

Phát triển khoa học công nghệ - thời điểm vàng cho kinh tế tư nhân

Ông Nguyễn Văn Khoa - Phó Chủ tịch Hội Doanh nhân trẻ Việt Nam, CEO FPT Corp nhận định, đây là “thời điểm vàng” để khoa học công nghệ trở thành động lực bứt phá của khu vực kinh tế tư nhân. Nghị quyết 68-NQ/TW vừa ban hành đã nhanh chóng được cụ thể hóa bằng hệ thống văn bản triển khai, “tốc độ chưa từng có, thể hiện quyết tâm cao của Chính phủ”. Nghị quyết này đồng thời kết nối với Nghị quyết 57, 59 và 66, tạo nên “bộ tứ trụ cột” cho phát triển quốc gia.

Sự đồng hành của Nhà nước đang tiếp thêm sức mạnh cho cộng đồng DN công nghệ. Ông Khoa nêu dẫn chứng: Doanh thu xuất khẩu công nghệ thông tin đạt 15 tỷ USD năm 2024; FPT có mặt tại 30 quốc gia, phục vụ hơn 1.000 khách hàng toàn cầu; các thành viên VINASA tham gia trực tiếp vào chuỗi giá trị AI, bán dẫn, blockchain. Việt Nam cũng có lợi thế nhân lực: 1,5 triệu lao động công nghệ thông tin, mỗi năm bổ sung 120.000 kỹ sư, chi phí thấp hơn 25% so với trung bình toàn cầu. Đặc biệt, một “lực lượng mới” đang hình thành Digital Workers - AI Agents, có thể trở thành “nguồn lao động xuất khẩu” đặc biệt trong kỷ nguyên số.

Để tận dụng cơ hội, ông Nguyễn Văn Khoa kiến nghị 5 giải pháp trọng tâm: Triển khai sớm Nghị quyết 198/2025/QH15; Tháo gỡ thủ tục để ưu đãi R&D đi vào thực tế; Giao chỉ tiêu đào tạo nhân lực công nghệ chiến lược cho các trường đại học; Ban hành cơ chế GP-LP để huy động vốn mạo hiểm và vốn tư nhân dài hạn và thông qua Luật Đầu tư (sửa đổi) với tinh thần dũng cảm cắt bỏ điểm nghẽn.

Hà Thuỷ