Mở rộng không gian cộng đồng cho nghệ thuật truyền thống
Cộng đồng là lực lượng nòng cốt trong việc bảo tồn và truyền trao di sản nghệ thuật truyền thống. Nhưng để phát huy hiệu quả, cần thúc đẩy sự gắn kết giữa cộng đồng, nhất là giới trẻ và di sản nghệ thuật truyền thống thông qua những chương trình, vở diễn đặc sắc, giàu sáng tạo trong nhiều không gian trình diễn khác nhau.
"Bảo tồn và phát huy nghệ thuật truyền thống là cách đưa giá trị văn hóa thấm sâu vào đời sống, hòa quyện cùng chính trị, kinh tế, xã hội, tạo nên sức mạnh tổng hợp của quốc gia, dân tộc”, PGS.TS Tạ Quang Đông - Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã nhấn mạnh tại hội thảo khoa học quốc gia về bảo tồn và phát huy nghệ thuật truyền thống trong bối cảnh kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế mới đây.
“Nếu thế hệ sau không được tiếp cận, không có cơ hội cảm nhận giá trị nghệ thuật dân tộc ngay từ khi còn nhỏ thì dù có bảo tồn bằng mọi cách, nghệ thuật truyền thống vẫn sẽ mất dần chỗ đứng trong xã hội”, TS.Trần Thị Minh Thu - Viện Văn hóa Nghệ thuật Thể thao và Du lịch Việt Nam nhận định.
Theo PGS.TS Nguyễn Quốc Hùng - Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam, các nhà hát, đơn vị nghệ thuật truyền thống cần phát huy tính chủ động, không ở tại rạp chờ khán giả mà chủ động tiếp cận khán giả, sáng tạo để thích ứng với quá trình hội nhập quốc tế và kinh tế thị trường.
Từ đầu năm 2025, hưởng ứng chương trình “Biểu diễn nghệ thuật gắn với không gian phố cổ” của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các nhà hát ở Hà Nội đã đưa tuồng, chèo, cải lương trở lại phố cổ và các không gian cộng đồng. Thông qua các tác phẩm sáng tạo kết hợp nghệ thuật truyền thống với hiện đại, khán giả và du khách có thể thưởng thức và trải nghiệm, khơi dậy tình yêu văn hóa Việt. Nhà hát Cải lương Việt Nam mang vở Cành khế ngọt, dàn dựng theo nhạc kịch cải lương đương đại, kết hợp vọng cổ, nam ai, nhạc lễ, lý, dân ca, hò vè và ca khúc mới sáng tác trên chất liệu dân gian... lên sân khấu Trung tâm Văn hóa nghệ thuật phố Hàng Buồm (Q.Hoàn Kiếm), khiến khán giả và du khách quốc tế vô cùng thích thú.
Tái hiện di sản múa rối nước giữa lòng thành phố, Nhà của Tễu diễn ra tại Đường Sách TP.Thủ Đức (TP.HCM). Đổi mới trong cách tiếp cận, chương trình kết hợp múa rối nước truyền thống với âm nhạc hiện đại, tạo ra một không gian văn hóa độc đáo, kết nối và lan tỏa múa rối nước đến công chúng trẻ. Dự án bao gồm triển lãm infographic về lịch sử, sự phát triển và đặc trưng của múa rối nước; nhóm nhạc sinh viên Đại học FPT TP.HCM trình diễn nhạc cụ dân tộc như đàn bầu, đàn tranh, sáo trúc... và vở rối nước Giấc Mơ Nàng Tiên Cá do Đoàn nghệ thuật Phương Nam dàn dựng và biểu diễn. Nhà của Tễu, ra mắt vào tháng 12/2024, chứng minh múa rối nước không lỗi thời, chỉ cần cách kể chuyện sáng tạo và gần gũi hơn để thu hút Gen Z, khơi dậy sự tò mò và khám phá.
Dưới sự chỉ đạo của Sở Văn hóa - Thể thao TP.HCM, từ năm 2022, Nhà hát Nghệ thuật Hát bội TP.HCM thực hiện chương trình Sắc Ấn Ngọc Nam Phương tại Nhà hát Thành phố. Chương trình kết hợp hát bội với các loại hình nghệ thuật như âm nhạc dân tộc, múa dân gian, xiếc, mỹ thuật sân khấu, giúp khán giả tiếp cận nghệ thuật truyền thống một cách dễ dàng hơn. Sắp tới, chương trình sẽ được tổ chức định kỳ tại Nhà hát Thành phố và giới thiệu tại các không gian khác như Đường sách, Bưu điện TP.HCM, Lăng Lê Văn Duyệt và các điểm du lịch. Nhà hát cũng đang phối hợp với các trường học để đưa nghệ thuật hát bội vào chương trình giáo dục và hoạt động ngoại khóa.
Thời hoàng kim, nghệ thuật truyền thống (cải lương, tuồng, chèo, hát bội...) được biểu diễn ở các hội trường, sân khấu, quảng trường... Hiện nay, các mô hình này cho thấy tiềm năng lớn trong việc đưa nghệ thuật truyền thống ra khỏi sân khấu khép kín và gắn kết với không gian cộng đồng. Theo NSND Trần Ngọc Giàu - Chủ tịch Hội Sân khấu TP.HCM, nhà hát chuyên nghiệp là điểm diễn quan trọng, nhưng để lan tỏa nghệ thuật truyền thống và tiếp cận nhiều đối tượng khán giả, cần mở rộng không gian biểu diễn, như bảo tàng, di tích văn hóa... Tuy nhiên, những không gian này vẫn chưa được khai thác hiệu quả.
NSND Trần Ngọc Giàu từng đề xuất đưa Di tích Lăng Lê Văn Duyệt thành điểm biểu diễn nghệ thuật truyền thống định kỳ. Tại đây, có thể biểu diễn hát bội, đờn ca tài tử theo đúng nguyên bản. Phố đi bộ Nguyễn Huệ cũng rất thích hợp làm không gian cho những tác phẩm sáng tạo kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, nhằm tiếp cận khán giả trẻ, giúp họ làm quen, hiểu và yêu nghệ thuật truyền thống. Dịp Kỷ niệm 30-4 vừa qua, trong chuỗi chương trình nghệ thuật Sắc Màu Thành Phố (kéo dài 2 tuần), TP.HCM đã dành không gian trên phố đi bộ Nguyễn Huệ cho các đơn vị biểu diễn, giới thiệu nghệ thuật hát bội, đờn ca tài tử, cải lương, diễn xướng dân gian - múa bóng rỗi, thu hút đông đảo người dân và du khách.
Trong thời đại số, công nghệ đóng vai trò quan trọng giúp nghệ thuật truyền thống tiếp cận khán giả rộng rãi hơn và mở ra cơ hội quảng bá văn hóa Việt Nam ra thế giới. Các loại hình nghệ thuật như chèo, tuồng, hát bội... hoàn toàn có thể phổ biến trên các nền tảng như YouTube, TikTok, Facebook. Đồng thời, việc xây dựng bảo tàng ảo và lưu trữ các tư liệu nghệ thuật truyền thống bằng công nghệ thực tế ảo (VR) sẽ giúp bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật truyền thống. Nhà hát Cải lương Việt Nam đang ấp ủ dự án kết hợp công nghệ và trí tuệ nhân tạo (AI) để kể những câu chuyện dân gian, truyền thuyết bằng ngôn ngữ nghệ thuật cải lương. Nhà hát nghệ thuật hát bội TP.HCM cũng đã được nhóm các bạn trẻ tạo kênh TikTok và tổ chức workshop về hát bội, thu hút sự quan tâm của cộng đồng mạng, đặc biệt là giới trẻ. “Với công nghệ số, khán giả có thể nghe đi nghe lại những bài hát, làn điệu để tìm hiểu chuyên sâu về âm nhạc. Và nếu có bảo tàng số, chúng ta có thể bảo tồn nhiều môn nghệ thuật truyền thống mà không sợ quá tải,” NSND Thanh Ngoan, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Nghệ thuật Biểu diễn Truyền thống Việt Nam, nhấn mạnh.
Kết lại, nghệ thuật truyền thống là di sản văn hóa quý giá. Tuy nhiên, di sản không chỉ là quá khứ cần lưu giữ, mà còn là chất liệu sáng tạo để xây dựng hiện tại và tương lai. Việc đưa di sản ra không gian cộng đồng là điều rất cần thiết, vì chỉ khi đó, nghệ thuật truyền thống mới có thể phát triển bền vững và góp phần tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển lâu dài của văn hóa dân tộc.