Nguyễn Văn Vĩnh: Doanh nhân tiên phong phát triển nền công nghiệp xuất bản Việt Nam (Kỳ 1)
Không chỉ là một nhà tân học, nhà báo, nhà chính trị tiêu biểu của Việt Nam đầu thế kỷ XX, Nguyễn Văn Vĩnh còn là một doanh nhân tiên phong với tầm nhìn vượt thời đại. Ông đã góp phần quan trọng trong việc phát triển nền công nghiệp xuất bản nước nhà, đặc biệt, thông qua báo chí - một phương tiện ông xem là thiết yếu để truyền bá chữ Quốc ngữ rộng rãi cho người dân.
Nguyễn Văn Vĩnh sinh ngày 15/6/1882 tại số nhà 46 phố Hàng Giấy, Hà Nội. Cha ông là Nguyễn Văn Trực, nguyên quán làng Phượng Vũ, xã Phượng Dực, thuộc phủ Thường Tín, tỉnh Hà Đông (nay là huyện Phú Xuyên, Hà Nội). Xuất thân trong gia đình nông dân nghèo, đông con nên năm 8 tuổi, Nguyễn Văn Vĩnh được cha cho đi làm nghề kéo quạt tại trường thông ngôn Collège des Interprètes du Tonkin ở Đình Yên Phụ, Hà Nội.
Từ cậu bé kéo quạt đến học giả uyên bác
Dù hoàn cảnh gia đình khó khăn, không có điều kiện ăn học nhưng từ nhỏ, Nguyễn Văn Vĩnh đã thể hiện tư chất của một thần đồng. Khi ngồi cuối lớp kéo quạt, ông thường chăm chú nghe giảng và học lỏm, nhờ đó, ông biết nói và viết được chữ Pháp thành thạo. Nhờ sự thông minh, cần cù, ông được hiệu trưởng của trường là André d’Argence giúp đỡ, được dự thi và đỗ vào lớp thông ngôn tập sự ngạch Tòa công sứ khi mới 10 tuổi.
Tuy nhiên, do còn quá nhỏ nên nhà trường cho phép ông học miễn phí lại từ đầu và đỗ đầu kỳ thi mãn khóa khi mới 14 tuổi (1896). Ông được tuyển làm phiên dịch của Tòa công sứ Lào Cai. Tại đây, Nguyễn Văn Vĩnh được người Pháp cử làm thông dịch cho đoàn chuyên gia nghiên cứu xây đường sắt Hải Phòng - Hà Nội - Lào Cai - Vân Nam. Sau một năm làm thông ngôn tại Lào Cai, ông tích lũy thêm nhiều kiến thức và được chuyển về làm việc tại Tòa công sứ Hải Phòng để tham gia mở mang kiến thiết các bến cảng địa phương.
Ông làm thông ngôn cho các chuyên gia đón tàu nước ngoài và phụ trách tiếp nhận những vật tư kỹ thuật, hướng dẫn các công việc bốc vác, vận tải và xếp kho. Hằng ngày, tiếp xúc với thủy thủ của các tàu Pháp, Anh, Hoa, ông có cơ hội học thêm tiếng Trung Quốc và tiếng Anh. Sau 3 tháng ông đã có thể thông dịch thành thạo hai ngôn ngữ này đủ để làm việc với đoàn chuyên gia Pháp.
Trong thời gian làm việc tại Hải Phòng, ông dành dụm tiền mua các sách chính trị, triết học và tiểu thuyết văn học của Pháp để trau dồi ngoại ngữ. Khi tiếp cận sách báo và tạp chí nước ngoài, Nguyễn Văn Vĩnh nhận thấy người Việt Nam không có chữ viết riêng của mình, phải dùng chữ Nôm rất khó học. Từ đó, ông dần hình thành quyết tâm phát triển chữ Quốc ngữ, dễ học, để giúp cho nhiều người học hỏi, mở mang kiến thức. Ông bắt đầu thử dịch những bài văn hay của Pháp, những bài thơ ngụ ngôn của La Fontaine ra chữ Quốc ngữ. Cũng trong thời gian này, ông còn làm cộng tác viên viết bài cho các báo Courrier d’Hai Phong (Thư tín Hải Phòng) và Tribune Indochinoise (Diễn đàn Đông Dương).
Từ năm 1897-1905, Nguyễn Văn Vĩnh chuyển công tác về Tòa công sứ Bắc Giang. Với khả năng nói tiếng Pháp thành thạo, am hiểu công việc văn thư, tự soạn thảo được công văn và báo cáo đủ các loại cho tòa sứ, lại viết được báo tiếng Pháp, Nguyễn Văn Vĩnh được Công sứ Bắc Giang Hauser đề bạt làm Chánh Văn phòng tòa sứ, nâng lương vượt khung lương thông ngôn, và giao cho các công việc thường do phó sứ đảm nhiệm. Sau 4 năm làm việc, Nguyễn Văn Vĩnh được Công sứ Hauser xem trọng như một cộng tác viên thân cận, một người bạn, do đó, cuối năm 1905, khi Công sứ Hauser được đề bạt làm Đốc lý tại Hà Nội, Nguyễn Văn Vĩnh cũng được điều về theo.
Tại Hà Nội, Nguyễn Văn Vĩnh cùng Hauser tham gia vận động và giúp đỡ người Việt làm đơn và thảo điều lệ xin phép lập trường học, hội đoàn, đệ lên phủ thống sứ để duyệt theo mục tiêu của Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer về mở mang học hành, lập các tổ chức y tế và hội thiện. Do đó, Nguyễn Văn Vĩnh trở thành sáng lập viên của các hội và các trường thời bấy giờ như Trường Đông Kinh Nghĩa Thục, Hội Trí Tri, Hội Dịch Sách, Hội Giúp đỡ Người Việt sang Pháp học…
Quyết tâm phát triển nền công nghiệp xuất bản nước nhà
Năm 1906, Nguyễn Văn Vĩnh cùng Đốc lý Hauser tham dự Hội chợ thuộc địa ở Marseille, Pháp. Ông được Đốc lý Hauser đưa đi tham quan nhà in và báo “Revue de Paris”, Nhà xuất bản Hachette, Nhà xuất bản Từ điển Larousse. Tận mắt chứng kiến nền văn minh phương Tây, Nguyễn Văn Vĩnh dần thay đổi nhận thức và mong muốn chấn hưng đất nước bằng văn hóa, tư tưởng.
Sau khi về nước, ông quyết tâm phải phát triển nền công nghiệp xuất bản trong nước mà đầu tiên là phát hành báo chí, qua đó truyền bá chữ Quốc ngữ. Ông xin thôi làm công chức, cộng tác với một người Pháp là ông Dufour thành lập một nhà in tại Hà Nội. Ông cùng với Phan Kế Bính dịch và xuất bản hai tác phẩm đầu tiên là Tam quốc diễn nghĩa và Truyện Kiều. Trong Lời tựa của cuốn Truyện Kiều, ông có viết: “Nước Nam ta mai sau này hay dở cũng ở chữ Quốc ngữ”. Câu này được in trên tất cả các bìa sách do nhà in của Nguyễn Văn Vĩnh xuất bản và trở thành lời kêu gọi của các nhà truyền bá chữ Quốc ngữ đầu thế kỷ XX.
Mục tiêu của Nguyễn Văn Vĩnh không chỉ là phát triển nền công nghiệp xuất bản và truyền bá chữ Quốc ngữ mà ông còn hướng đến việc xây dựng một nền tảng văn hóa riêng cho người dân trên cơ sở chữ viết riêng, chữ Quốc ngữ. Từ đó, chấm dứt việc dùng chữ viết vay mượn, bẻ lái cả ý đồ của lực lượng cai trị đã thử nghiệm việc đưa tiếng Pháp làm ngôn ngữ chính ở một đất nước thuần nông đói nghèo.
Bên cạnh việc tham gia dịch và in ấn các tác phẩm nước ngoài ra chữ Quốc ngữ, Nguyễn Văn Vĩnh còn tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục bằng việc giảng dạy tiếng Pháp và tiếng Việt, kêu gọi sử dụng chữ Quốc ngữ vì sự tiện lợi và tính ưu việt của nó… Ngày 4/8/1907, Nguyễn Văn Vĩnh đứng ra thành lập Hội dịch sách với hy vọng các tác phẩm dịch sẽ đem đến cho công chúng sự hiểu biết mới mẻ và mở rộng nhận thức đối với thế giới bên ngoài.
Ông đã cùng các đồng sự như Phạm Duy Tốn, Phan Kế Bính, Hoàng Tăng Bí, Nguyễn Đỗ Mục, Dương Bá Trạc… tạo ra những cuốn sách in bằng chữ Quốc ngữ đầu tiên ở Bắc kỳ. Ông kết hợp bằng mọi cách, kể cả việc thông qua mối quan hệ đặc biệt với người Pháp, chấp nhận tai tiếng và thị phi để đưa được ánh sáng văn hóa đến đồng bào, đưa được cái chữ dễ học này đến người dân bằng con đường xuất bản.
Cũng trong năm 1907, Nguyễn Văn Vĩnh chuyển hướng tham gia vào lĩnh vực báo chí với mong muốn truyền bá tư tưởng canh tân đất nước và chữ Quốc ngữ rộng rãi đến người dân. Ông cùng một người Pháp là ông Schneider đồng sáng lập tờ Đại Nam đồng văn nhật báo (tức, tờ báo hằng ngày của nước Đại Nam chung một văn tự), xuất bản bằng chữ Hán.