Điều chưa biết về doanh nhân Nguyễn Thị Năm

Ngày cuối tuần, ghé thăm ông Phạm Chí Cường, tôi được ông tặng cuốn sách Ký ức về gia đình - bạn bè. Ông Cường là doanh nhân có 60 năm hoạt động trong ngành thép và kết thúc sự nghiệp với cương vị Chủ tịch Hiệp hội Thép Việt Nam.

Những tưởng cuộc đời như ông Cường là viên mãn, không mấy ai được như thế, nhưng đọc hồi ký của ông mới thấy những lớp lớp giông bão, bao lần tưởng như sự nghiệp bị vùi dập, nhưng ông đều vượt qua. Lý do mà ông gặp nhiều rắc rối đến thế chỉ vì gia đình là thông gia với bà Nguyễn Thị Năm - nhà tư sản thời Pháp thuộc đã đóng góp rất nhiều tiền của, trí tuệ và sức lực cho kháng chiến. Chị gái ông Cường - bà Phạm Thị Cúc (sinh năm 1929) lấy ông Nguyễn Hanh (sinh năm 1923) là con trai cả của bà Nguyễn Thị Năm.

Chân dung doanh nhân Nguyễn Thị Năm - Ảnh tư liệu

Gần chục năm về trước, được đọc bài báo của nhà sử học Dương Trung Quốc, tôi có biết đến bà Năm - nhà tư sản yêu nước từng bị xử bắn oan ức trong cải cách ruộng đất. Ít lâu sau đó, nhà báo Xuân Ba cũng có ký sự dài kỳ về cuộc đời bà.

Theo đó, bà Năm là nhà tư sản yêu nước, từng nuôi giấu nhiều cán bộ cách mạng như Lê Đức Thọ, Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp... Bà Năm cũng là người từng nuôi cả trung đoàn bộ đội, hiến cho Nhà nước hàng trăm cây vàng trong Tuần lễ vàng. Những nội dung ấy, có thể đọc trên mạng.

Nay qua câu chuyện với ông Cường và con cháu bà Nguyễn Thị Năm, xin được bổ sung thêm một vài thông tin về nữ doanh nhân tài giỏi này.

Bà Nguyễn Thị Năm (1906-1953), tên thường gọi là bà Cát Hanh Long. Sở dĩ bà có tên này vì con trai cả của bà là Nguyễn Hanh và con trai thứ là Nguyễn Cát (sinh năm 1925). Ông Cát còn có tên khác là Nguyễn Công. Chồng bà Năm là Nguyễn Oánh, ông Oánh mất năm 1943, bà Năm ở vậy nuôi con.

Dẫu một nách nuôi hai con nhỏ nhưng bà rất giỏi làm ăn. Đầu tiên là thu mua sắt vụn bán cho các chủ tàu người Pháp, mua các mặt hàng tiêu dùng từ tàu buôn nước ngoài cung cấp cho chợ đầu mối ở Hải Phòng, Hà Nội. Bà sớm thành đạt trên thương trường, xây nhà, tậu ruộng, thuê mướn rất nhiều nhân công.

Đầu những năm 1940, có một tàu buôn của người Pháp trên đường vào cảng Hải Phòng bị đắm ở Cửa Cấm gần Đồ Sơn. Chủ tàu sợ Việt Minh nên bán tháo, bỏ của chạy lấy người để về nước. Bà Năm bỏ tiền ra mua tàu với giá rẻ mạt, rồi thuê thợ lặn vớt hàng. Chỉ riêng rượu vang Bordeaux vớt lên bán đã đủ tiền trả xác tàu, còn bao nhiêu hàng hóa trên tàu là tiền lãi của bà.

Có tiền, bà tậu hai đồn điền ở Đồng Bẩm và Phúc Trừu thuộc tỉnh Thái Nguyên, rộng cả nghìn héc ta. Sở dĩ khi đó bà tậu đồn điền là vì phong trào Việt Minh đang lên mạnh, các chủ đồn điền người Pháp lo sợ nên bán rẻ để về nước.

Nhờ những đồn điền này mà gia đình bà đã trở thành cơ sở của Việt Minh từ khi chưa cướp chính quyền cho đến khi kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Người giác ngộ nữ doanh nhân trẻ tuổi này và mời bà tham gia Mặt trận Việt Minh ở Hải Phòng là nhà văn Nguyễn Đình Thi. Cũng từ đây bà gặp nhiều cán bộ cách mạng sau này đảm nhiệm những cương vị quan trọng như Hoàng Hữu Nhân - Bí thư Thành ủy Hải Phòng,  Hoàng Tùng - Chánh văn phòng Trung ương Đảng, Vũ Quốc Uy, Hoàng Thế Thiện, Phạm Tuấn Khánh...

Làm ăn phát đạt, bà Năm cung cấp nhiều tài chính cho cách mạng. Hiện con cháu bà còn giữ một tập chứng từ về việc đóng góp cho cách mạng 20.000 đồng bạc Đông Dương (tương đương 700 lạng vàng), thóc gạo, vải vóc, nhà cửa và vàng. Bà là một trong những người đóng góp nhiều nhất trong Tuần lễ vàng ở Hải Phòng. 

Ngày 18/8/1945, bà là người phụ nữ duy nhất đã phóng xe hơi nhà, treo cờ đỏ sao vàng từ Hải Phòng lên thẳng chiến khu, qua thành phố Thái Nguyên, nơi quân Nhật còn chiếm đóng đến Đồng Bẩm, Đình Cả, Võ Nhai để báo cho con trai và các đồng chí tin Hà Nội đã giành được chính quyền.

Hai con của bà sau đó về tham gia lực lượng vũ trang ở Thủ đô, một người bị thương ở Cầu Giấy khi toàn quốc kháng chiến bùng nổ, một người đã từng tháp tùng đoàn đại biểu Chính phủ do các ông Nguyễn Lương Bằng, Trần Huy Liệu dẫn dầu vào Huế tước ấn kiếm vua Bảo Đại, rồi sau này trở thành Trung đoàn trưởng nổi tiếng của Sư đoàn 351. 

Tư liệu thư và bút phê của các cố lãnh đạo Nhà nước thời kỳ trước minh oan cho doanh nhân Nguyễn Thị Năm

Trong thời gian kháng chiến chống Pháp, bà Năm tham gia lãnh đạo Hội Phụ nữ tỉnh Thái Nguyên và Liên khu Việt Bắc, trong đó có ba năm làm Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Thái Nguyên. Nhiều cán bộ cách mạng, nhiều đơn vị bộ đội tá túc trong đồn điền của bà, được bà nuôi ăn, may quần áo cho mặc.

Năm 1953, cuộc cải cách ruộng đất được tiến hành. Đợt “phát động” mang tính thí điểm đầu tiên ở huyện Đại Từ, Thái Nguyên, bà Nguyễn Thị Năm bị quy là địa chủ. Sau những cuộc đấu tố với đủ thứ tội được gán ghép, vu khống, người phụ nữ 47 tuổi này đã bị xử bắn và được báo chí đương thời xem là “phát súng hiệu” cho cuộc cách mạng “long trời lở đất”.

Chuyện về bà Năm còn rất dài, bởi không chỉ con cháu bà bị hệ lụy do các ông bà bần nông cốt cán quy chụp mà những người liên đới như gia đình ông Phạm Văn Bính (1900-1969) và 10 người con, cùng các cháu cũng bị liên lụy chỉ vì ông Bính là thông gia với nhà bà Năm...

Cuộc đời của nữ doanh nhân tài ba Nguyễn Thị Năm đã có cái kết không có hậu, âu cũng là những sai lầm trong thời quá vãng. Sau này, một số nhà cách mạng lão thành đã có những nghĩa cử minh oan cho bà khiến vong linh bà được an ủi phần nào. Bù lại, con cháu của bà nay đều thành đạt, những phẩm chất cao quý của bà đã được kế thừa và phát huy. 

Phan Thế Hải