Doanh nghiệp ở đâu trong “Cánh đồng mẫu lớn”?

Mô hình liên kết giữa nông dân và doanh nghiệp bao tiêu sản phẩm đã được áp dụng trong nhiều thập kỷ qua, từ Nam Mỹ đến Châu Phi và sang Châu Á.

Tổ chức Lương Nông Liên Hiệp Quốc (FAO) đưa ra định nghĩa về mô hình này như sau: “Dự án liên kết là một thỏa thuận giữa các hộ nông dân với công ty chế biến hay bao tiêu sản phẩm để sản xuất và cung ứng nông sản theo hợp đồng kỳ hạn thường với giá được xác định trước. Trong thỏa thuận này, người mua (doanh nghiệp bao tiêu) sẽ hỗ trợ một phần đầu vào và tư vấn kỹ thuật cho các hộ nông dân dựa trên sự cam kết của họ trong việc bán sản phảm với số lượng và chất lượng nhất định. Đổi lại, người mua sẽ hỗ trợ sản xuất và mua sản phẩm do các hộ nông dân làm ra”.

Theo đó, trong mô hình này, vai trò chủ động thuộc về các doanh nghiệp chế biến và bao tiêu sản phẩm, chứ không phải là nông dân.

Ngoài ra, một yếu tố quan trọng khác là định hướng và các biện pháp triển khai định hướng từ chính phủ và chính quyền địa phương nơi thực hiện hoạt động này.

Dó đó, sự thành bại của mô hình liên kết này phụ thuộc rất nhiều vào những kinh nghiệm về liên kết, đặc biệt là kiến thức về thị trường của các doanh nghiệp, cũng như các chính sách và các biện pháp đi kèm của chính quyền.

Xin giới thiệu tóm tắt khuyến cáo của FAO về những điều kiện tiên quyết để đảm bảo sự thành công bền vững cho mô hình này:

(1) Những dự án liên kết phải thực sự là những dự án thương mại chứ không phải là những dự án mang tính chất xóa đói giảm nghèo hay những dự án tài trợ của các tổ chức phi chính phủ. Nói cách khác, những dự án liên kết phải tìm được thị trường ổn định, bảo đảm lợi nhuận lâu dài cho các bên tham gia. Đó chính là động lực của sự liên kết.

(2) Sự thành công của dự án liên kết phụ thuộc rất nhiều vào mức độ liên kết giữa các bên, đặc biệt là liên kết giữa doanh nghiệp bao tiêu với nông dân và mức độ thực hiện cam kết giữa các bên. Chẳng hạn:

Cam kết của doanh nghiệp với nông dân: (1) Cung cấp đủ vật tư, giống, vốn ứng trước cho các hộ trước mỗi mùa vụ (điều này phụ thuộc vào nguồn lực của doanh nghiệp, nếu nguồn lực có hạn thì cam kết này khó thành hiện thực); (2) Bao tiêu tòan bộ sản phẩm theo mức đã phân bố (điều này phụ thuộc vào thị trường mà doanh nghiệp có cũng như cơ sở hạ tầng như nhà kho, sân phơi, lò sấy... của doanh nghiệp); (3) Hướng dẫn thực hành những công nghệ mới hay những sản phẩm mới cho nông dân, đặc biệt đối với các dự án có nhiều hộ nông dân có quy mô nhỏ tham gia, hướng dẫn phương pháp canh tác để sản phẩm đạt chất lượng; (4) Công bố giá bao tiêu sản phẩm trước mỗi mùa vụ và phương thức tính giá (điều này tùy thuộc vào tính trung thực của doanh nghiệp cũng như khả năng thương lượng giá của các hộ nông dân); (5) Chia sẻ lợi nhuận và rủi ro với nông dân…

Cam kết từ phía nông dân đối với doanh nghiệp: (1) Tuân thủ các hướng dẫn về thời vụ và kỹ thuật gieo trồng, tham gia các lớp tập huấn để bảo đảm tiêu chuẩn chất lượng; (2) Sử dụng đúng mục đích vật tư, tiền vốn đã được doanh nghiệp ứng trước cho dự án, thực hiện giao nộp sản phẩm theo đúng hạn mức đã giao với chất lượng đã thỏa thuận; (3) Không “tuồn” hàng ra bên ngoài để bán giá cao khi giá của dự án thấp hơn bên ngoài, cũng như không “nhập” hàng từ bên ngoài để bán cho dự án khi giá của dự án cao hơn giá bên ngoài (điều này hoàn toàn phụ thuộc vào tính trung thực của các hộ tham gia cũng như sự giám sát của doanh nghiệp). các nhân viên tại hiện trường.

(3) Điều kiện tự nhiên như đất đai, khí hậu, thủy văn… và môi trường văn hóa xã hội tại khu vực liên kết cũng ảnh hưởng đáng kể đến thành công của dự án.

(4) Việc lựa chọn doanh nghiệp bao tiêu có tiềm lực tài chính và có kinh nghiệm quản lý, đặc biệt là có thị trường ổn định để tiêu thụ sản phẩm cũng như việc lựa chọn các hộ nông dân tham gia liên kết như đã phân tích trên đây sẽ đóng vai trò quyết định đến sự thành công của dự án.

(5) Bên cạnh sự liên kết giữa doanh nghiệp bao tiêu và các hộ nông dân, các cơ quan chức năng của nhà nước và địa phương cũng cần hỗ trợ pháp lý ngay từ khi soạn thảo hợp đồng để tránh những lỗ hổng về pháp lý gây tổn hại cho cả hai bên. Nhà nước cũng cần có cơ chế để giải quyết tranh chấp giữa các bên trong mô hình liên kết cũng như giảm thiểu các thủ tục hành chính liên quan đến việc thẩm định và phê duyệt dự án, cho thuê đất để xây dựng cơ sở hạ tầng, thủ tục xác nhận các khoản ứng trước và thủ tục xuất khẩu của các doanh nghiệp bao tiêu. FAO cũng đưa ra khuyến cáo là các cơ quan nhà nước không nên can thiệp quá sâu vào hoạt động của mô hình liên kết này để các bên được tự chủ.

Theo người viết, để có được một thị trường ổn định và đem lại lợi nhuận cho các bên, mô hình tiêu thụ nông sản trong nước hay xuất khẩu phải được tổ chức lại. Chẳng hạn đối với các sản phẩm tươi sống như rau,củ, quả, thủy hải sản, thịt gia súc gia cầm nên tổ chức các sàn đấu giá tại các chợ đầu mối theo quy hoạch của Bộ Công Thương, đồng thời đẩy mạnh chế biến để xuất khẩu cũng như kiện toàn mô hình hoạt động của các sở giao dịch hàng hóa mà Nghị định 158/2006 của Chính phủ đã ban hành .

Thêm vào đó, hệ thống siêu thị và các Trung tâm thương mại cần được mở rộng hơn nữa, đặc biệt ở các vùng nông thôn. Các chuỗi cung ứng hàng hóa trong đó có nông sản và thực phẩm cần được thiết lập trên phạm vi toàn quốc. Có như vậy mới tránh được tình trạng bấp bênh và manh mún của thị trường tiêu thụ như hiện nay, đảm bảo cho người sản xuất có lãi và người tiêu dùng được hưởng giá ổn định.

Ngoài ra, để hạn chế các rủi ro về giá và tín dụng cho các bên tham gia mô hình liên kết, các phương thức giao dịch hợp đồng kỳ hạn, hợp đồng tương lai (còn gọi là phương thức giao sau), hợp đồng quyền chọn cũng như hợp đồng hoán đổi hàng hóa cần sớm triển khai như các nước trong ASEAN đang làm. Nhờ đó các doanh nghiệp xuất nhập khẩu, doanh nghiệp chế biến và các nhà đầu tư của Việt Nam có thêm công cụ hạn chế tối đa các rủi ro về giá và có cơ hội làm tăng lợi nhuận.