Cần những con chim báo bão

Trong thời điểm có nhiều cách nhìn khác nhau về nghề báo, cần nhìn lại xem làm báo là làm gì, nhất là trong điểm hiện nay.

Trong bài Nhà báo ở đây trên Tuổi Trẻ chủ nhật năm 2001, có tác giả định nghĩa rằng làm báo “giỏi“ không chỉ là tường thuật lôi cuốn, phóng sự hấp dẫn, bình luận sắc bén..., mà là làm sao cho người đọc ý thức được thân phận mình, những gì họ lẽ ra được hưởng và không phải “bị” hưởng.

Năm sau, cũng tác giả đó trong bài Nhà báo ở đây (2) viết rằng trong năm qua trong số thư độc giả ngày càng có nhiều ý kiến không để khiếu nại cho bản thân họ, như vẫn từng là công việc của các “Ban công tác bạn đọc” trước kia, mà là liên quan đến những chuyện trái khoáy trên đời, tức đang hình thành một ý thức tập thể có trách nhiệm với sự “ngay ngắn” của xã hội.

Các trang “bạn đọc” từ cả chục năm nay đầy những đóng góp như thế cho đủ mọi việc lớn nhỏ. Một biểu hiện sinh động nhất, cụ thể nhất, lành mạnh nhất của định chế có danh xưng là “nước Cộng hòa”, mà từ nguyên Latin của các danh từ Âu-Mỹ (république, republic...) là res publica (việc chung), tức một thể chế trong đó mọi việc đều là công việc chung của mọi người. Cho dù là nước Cộng hòa nào đi nữa, song đã mang danh xưng “Cộng hòa”, thì đều là một định chế trong đó việc nước là việc chung của mọi công dân, cùng nhau bàn bạc.

Khái niệm “công việc chung” đó thiệt ra không xa lạ gì với dân Việt bao đời qua định chế cái đình, vốn không chỉ là nơi tổ chức hát xướng mà là để cả làng ra bàn việc công. Bạn đọc bàn bạc từ những ghi nhận cá nhân của mình; người làm báo bàn bạc từ những quan sát, kiểm chứng, phân tích, tham khảo; tờ báo ghi nhận, nêu lại sự việc, bàn bạc toàn cục trên từng đó trang báo, trong chừng đó chuyên mục, để cảnh báo sớm nếu xét thấy cần.

Lấy thí dụ cảnh báo kinh tế. Đó là điều mà nay các người viết chuyên mục kinh tế chân chính đang làm, và thiết nghĩ cần (phải/được) làm. Chuyện cả nước tập trung phân tích vụ Vinashin cách đây vài năm, tiếc rẻ cho những thiệt hại, mất mát, lẽ ra đã có thể được cảnh báo sớm từ trước, ngay khi vay 750 triệu đô la Mỹ cho Vinashin với lãi suất 7,125%/năm, rằng đóng thuê bao nhiêu con tàu để góp được đủ tiền trả lãi hằng năm, khoan nói đến trả vốn.

Dạo đó cũng có tác giả cảnh báo: “Trong góc độ người dân thường, không dính dáng gì đến Vinashin, không cùng lợi ích, không thể không đặt câu hỏi: lãi suất 7,125%/năm, vay 750 triệu đô la Mỹ trong 10 năm, trả lãi bao nhiêu? Cuối tháng ba này, các chủ nợ đã lãi khoảng... trên 26 triệu đô la Mỹ sau sáu tháng; nếu tính hết thời hạn cho vay 10 năm, số lãi phải trả sẽ là 536 triệu đô la Mỹ. Bất cứ ai mua nhà trả góp đều có thể kiểm nghiệm bằng thực tế trả lãi của mình” (“Mỗi năm trả nợ hai tỉ đô la Mỹ”, TT 4-2006).

Sau đó, trong khi Bộ Tài chính mỗi năm vui mừng vì “cam kết ODA kỷ lục lên đến 8 tỉ đô la Mỹ”, thì một vài tác giả cũng đã cảnh báo “hội chứng ODA” này, nêu rõ rằng “ODA chính là nợ, và con nợ không thể tiêu xài như chủ nợ”; nài nỉ đừng tranh cãi nữa thế nào là tỉ lệ nợ an toàn mà hãy dè xẻn cụ thể trong chi tiêu ngân sách...

Đó cũng là việc mà những người viết về giáo dục đã cảnh báo về Đề án ngoại ngữ tầm nhìn 2020 khi chỉ tập trung vào chuyện đạt chuẩn... Những người viết về y tế thì cảnh báo về những khuất tất trong đấu thầu thuốc, mua sắm thiết bị y khoa hay cả trong căn dịch nạo thai sớm... Chuyên mục nào, mảng nào trong cuộc sống cũng cần những cảnh báo sớm bên cạnh những khen ngợi. Cho dù cảnh báo hay khen ngợi cũng trên cơ sở tính chính xác và vô vụ lợi.

Xã hội nào cũng cần những con chim báo bão. Càng nhiều chim báo bão, càng tránh được thảm họa, tai biến. Loài vẹt ríu rít thật đấy, nhưng chẳng báo trước được nguy hiểm! 

>Nhà báo nữ và nghề báo hiện đại
>Thủ tướng: Báo chí phải vì lợi ích quốc gia
>Báo chí và doanh nghiệp: “Một dòng chữ không chính xác cũng ảnh hưởng đến sự nghiệp người khác”
>Báo chí và doanh nghiệp: Cần đối thoại nhiều hơn
>Báo chí phải làm tăng sự đồng thuận và niềm tin của xã hội
>Báo chí và cuộc thỏa hiệp với mạng xã hội
>Báo chí trong vòng xoáy kinh tế