Thời khắc nhân loại "thoát hiểm" 50 năm trước

Việc Mỹ phát hiện tên lửa hạt nhân của Liên Xô tại Cuba cách đây 50 năm đã mở màn cho một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng nhất trong Chiến tranh Lạnh, đánh dấu một trong những thời điểm nguy hiểm nhất của lịch sử nhân loại.

Lãnh đạo hai nước Mỹ và Liên Xô sau đó đã gần như mất lòng tin vào khả năng duy trì hòa bình và tránh cho thế giới khỏi một cuộc chiến tranh hạt nhân.

Trải qua hàng thập kỷ, cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba giờ được nhắc đến ở Mỹ như một màn biểu diễn bậc thầy của cựu tổng thống John Kennedy, với sự ngưỡng mộ về cách ông giữ vững lập trường và ngăn chặn chiến tranh.

Tổng thống Kennedy ký bản "Tuyên bố cấm đưa vũ khí tấn công đến Cuba" tại Phòng Bầu dục ngày 31/10/1962. Ảnh: Wikipedia

Tiền lệ do tổng thống Kennedy tạo ra sau này được coi như một hình mẫu về khả năng lãnh đạo trước áp lực. Ngoại trưởng Hillary Clinton từng so sánh cách tiếp cận của chính quyền hiện tại với chương trình hạt nhân Iran tương tự như chính sách "ngoại giao cá cược lớn" của Kennedy.

Tuy nhiên, những tài liệu của Liên Xô và Mỹ được công bố mới đây lại cho thấy một thực tế đời thường hơn rất nhiều: trong 13 ngày đêm căng thẳng của tháng 10/1962, tổng thống Kennedy và nhà lãnh đạo Liên Xô, Nikita Khrushchev, thường xuyên phải đấu tranh, kiểm soát để tránh khủng hoảng leo thang thêm nữa.

Quan ngại trước sức mạnh hạt nhân cũng như nỗ lực lật đổ các chính quyền thân Moscow của Washington, tháng 5/1962, Khrushchev đã quyết định gửi hơn 40.000 binh sĩ và hàng chục tên lửa gắn đầu đạn hạt nhân tới Cuba.

Trong khi đó, ông vẫn tiếp tục khiến Mỹ tin rằng đáp án cho câu hỏi có nên triển khai vũ khí tấn công của Liên Xô tại Cuba vẫn chưa có lời đáp.

Do sự khéo léo của Moscow, giới chức Mỹ vô cùng bất ngờ khi biết được sự hiện diện của tên lửa Liên Xô tại Cuba vào ngày 16/10, nhờ những bức ảnh được chụp bởi máy bay do thám U-2.

"Chúng tôi kinh ngạc tới tột độ", em trai của tổng thống, Robert Kennedy, sau đó kể lại.

Trước đó, đã có không ít báo cáo của CIA nhắc tới những hoạt động đáng ngờ về đêm tại Cuba. Tuy nhiên, trong cuốn sách hồi ký về cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba ,"One Minute to Midnight", tác giả Michael Dobbs cho biết, cơ quan tình báo Mỹ vẫn một mực bác bỏ những tin tức mơ hồ, thứ đi ngược với niềm tin gần như chắc chắn rằng Moscow không đời nào triển khai tên lửa ở một khu vực quá gần Mỹ.

Thu hồi tên lửa tại Thổ Nhĩ Kỳ

Trước những bức ảnh gây sốc do máy bay U-2 mang lại, các tướng lĩnh hàng đầu tại Nhà Trắng đã đề xuất tiến hành những cuộc không kích và xâm lược Cuba, trong khi bộ trưởng quốc phòng Robert McNamara và các nhà ngoại giao lại cho rằng nên phong tỏa hòn đảo để ngăn chặn tàu hải quân của Liên Xô tiếp thêm vũ khí vào lãnh thổ Cuba.

Ngày 22/10, tổng thống Kennedy nhắc tới cuộc khủng hoảng trong một bài phát biểu trước nhân dân Mỹ, đồng thời ra lệnh cho các lực lượng quân sự của nước này sẵn sàng ở tình trạng chiến đấu. Mặc dù phải chịu nhiều áp lực từ Lầu Năm Góc, tổng thống vẫn quyết định bác bỏ lời khuyên của các vị tướng và chọn phương án phong tỏa hải quân.

Trước động thái này của Nhà Trắng, tàu chiến Liên Xô đã quyết định quay ngược trở lại trong hành trình tới Cuba, trước sự thở phào nhẹ nhõm của toàn bộ thế giới.

Tình huống "ngàn cân treo sợi tóc"

Hai nhà lãnh đạo Kennedy và Khrushchev vẫn không ngừng tìm cách giải quyết những bế tắc tồn tại, nhưng các nỗ lực của họ lại bị đe dọa bởi sự hiểu nhầm, những bức điện báo, thư từ ngoại giao lẫn lộn. Không có bất cứ kênh liên lạc trực tiếp nào.

Tối ngày 26/10, Liên Xô đề nghị thu hồi những tên lửa của họ với điều kiện Mỹ hứa sẽ không xâm lược Cuba. Tuy nhiên, chỉ trong một ngày tiếp theo, Moscow lại bất ngờ yêu cầu Washington phải rút toàn bộ tên lửa Jupiter của nước này tại Thổ Nhĩ Kỳ.

Tình hình trở nên nghiêm trọng hơn khi ngày 27/10, sau đó được biết với cái tên "Ngày thứ 7 đen tối", một chiếc máy bay chiến đấu U-2 của Mỹ bị bắn rơi tại Cuba. Căng thẳng bắt đầu vượt khỏi tầm kiểm soát khi các cố vấn của tổng thống Kennedy quyết liệt tranh cãi về khả năng thực hiện một cuộc không kích trả đũa Cuba.

Phía Lầu Năm Góc thậm chí đã lên kế hoạch tiến hành một vụ đánh bom lớn vào thứ ba, 30/10, tiếp đó là cuộc xâm lược với sự hiện diện của 120.000 binh sĩ, một động thái được so sánh với ngày đổ bộ D-Day trong Thế chiến thứ hai.

Không cần tới 30 năm để người Mỹ học được rằng "Liên Xô sở hữu hàng chục tên lửa chiến trường tầm ngắn trên đảo Cuba, được trang bị đầu đạn hạt nhân và có khả năng tiêu diệt toàn bộ lực lượng xâm lược", Dobbs viết trong cuốn sách của ông.

Thoát hiểm trong gang tấc

Theo một thỏa hiệp được ký giữa hai nước, Washington cam kết sẽ không xâm lược Cuba và bí mật đồng ý thu hồi tên lửa ở Thổ Nhĩ Kỳ, trong khi Moscow hứa rút đầu đạn hạt nhân khỏi Cuba.

"Sau nhiều năm, tôi vẫn coi sự kiện ở Cuba là một cuộc khủng hoảng chính sách đối ngoại được giải quyết tốt nhất trong nửa sau của thế kỷ 20", người đứng đầu Lầu Năm Góc McNamara nói trong một cuộc họp báo tại Havana hồi năm 2002.

"Nhưng giờ đây tôi vẫn phải kết luận rằng, mặc dù cuộc khủng hoảng đã được kiểm soát một cách khôn ngoan, nhưng trong cái kết thúc của chuỗi 13 ngày bất thường, may mắn đã đóng một vai trò rất quan trọng trong việc tránh một cuộc chiến tranh hạt nhân trong gang tấc".

Với cựu lãnh đạo bộ phận Cuba của KGB, Nikolai Leonov, kết thúc hòa bình lại giống như một phép lạ. "Dường như đã có sự can thiệp của một đấng siêu nhiên để giúp chúng tôi cứu lấy chính mình", ông phát biểu.